تَنوُخ ، اتحادیة قبایل مختلف عرب پیش از اسلام که سلسله نسب مشترکی را پذیرفته بودند. علی رغم پاره ای گزارشهای ناهمخوان در خصوص تاریخ اولیة این پیمان در شبه جزیرة عربستان ، کتیبه هایی به زبانهای سبئی ، یونانی ، آرامی و سریانی و نیز نوشته های بطلمیوس ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه )، گزارش مورخان دورة اسلامی در خصوص این پیمان را، با جزئیاتی که تاکنون امکان تحقیق و بررسی آنها فراهم نشده است ، تأیید می کند.

1) در شبه جزیرة عربستان . تنوخ متعلق به «دورة مهاجرت » در تاریخ شبه جزیرة عربستان است ؛ دوره ای که قبایل عرب ، بویژه از جنوب ، به سوی مرکز و از آنجا به شمال شبه جزیرة عربستان و سرانجام به سوی هلالِ خَصیب مهاجرت کردند. تا جایی که به تنوخ بر می گردد، روایات تاریخی گوناگونی از مهاجرت از تِهامه به بحرین در عربستان شرقی وجود دارد (برای نمونه رجوع کنید به طبری ، ج 1، ص 609ـ610؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 13، ص 80 ـ81؛ بکری ، ج 1، ص 21ـ23)، اما پذیرش جزئیات این روایات ، بدون در اختیار داشتن مآخذ کتیبه ای و غیرعربی دشوار است . با وجود این ، ورود آنان به بحرین در کتیبه ای سَبَئی آمده است . تنوخ در بحرین به یک اتحادیه تبدیل شد که فرهنگ نویسان با تعبیر «مُقامٌ و تنوخٌ» ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 13، ص 81؛ بکری ، ج 1، ص 22؛ د.اسلام ، همانجا)، به معنای استقرار یافتن و اقامت کردن به آن اشاره می کنند، اشتقاقی که پذیرفتن یا نپذیرفتن آن به یک اندازه دشوار است . نیز گفته اند که در بحرین دو قبیلة «اَزْد» (تحت فرمان جَذیمه ) و «لَخْم »، به آنان پیوستند، دو قبیلة مهمی که ظاهراً تنوخیان هنگامی که به هلال خصیب بویژه نیمة شرقی آن یعنی عراق رسیدند، با آنان متحد شدند ( رجوع کنید به طبری ؛ بکری ، همانجاها)، ولی روشن نیست این دو قبیله عضو همیشگی اتحادیة تنوخ شدند یا فقط با آنان ارتباط نزدیکی داشتند.

2) در بین النهرین . تاریخ تنوخ چه در جنوبِ بین النهرین ، در حیره * ، و چه در شمال آن ، اطراف الحَضْر (هَتْره )، شفافتر از تاریخ آن در شبه جزیرة عربستان است .

الف ) تنوخ در جنوب بین النهرین با مهمترین مرکز مدنیت عرب در ادوار پیش از اسلام ، یعنی حیره ، مرتبط است . مالک بن فَهْم ، ( شخصیتِ ) افسانه ای را گاه اَزْدی و گاه تنوخی دانسته اند ( رجوع کنید به مسعودی ، ج 2، ص 213ـ 214، 231؛ د. اسلام ، همانجا). او کسی است که با تأسیس حیره شهرت و اعتبار یافت .

به حکومتِ جذیمة الاَبرش * بر تنوخ در قرن سوم میلادی در کتیبه ای دو زبانه (یونانی و آرامی )، که در «اُمَّالجِمال » در شمال غربی عربستان کشف شده ، تصریح شده است . نسب خانوادگی جذیمه مسئلة چگونگی ارتباط ازد، تنوخ و لخم را با یکدیگر حل می کند. بر اساس یک خبر، جذیمه با لَمیس ، خواهر مالک بن زُهیر تنوخی ، ازدواج کرد و بدینسان ازد به تنوخ پیوست . از سوی دیگر، رَقاش ، خواهر جذیمه ، با عَدی از قبیلة لخم ازدواج کرد و موجب پیوستگی لخم با تنوخ شد (طبری ، ج 1، ص 610، 615). جذیمه چهرة تاریخی برجسته ای در تاریخ عرب پیش از اسلام بود. بنا بر گزارشی عربی ( رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 618ـ 621) او با زِنوبیا (زَبّاء)ی تدمُری جنگید و به دست او به قتل رسید.

پس از مرگ جذیمه ، حیره شهری کاملاًلخمی گردید که بنونَصْر آن را اداره می کردند و نخستین امیر آنها عمروبن عدی ، پسر خواهر جذیمه ، بود (مسعودی ، ج 2، ص 213ـ217). با این حال ، تنوخ همچون واقعیتی در تاریخ خویشاوندان خود، یعنی نصریانِ حیره ، باقی ماند. آنان همراه با عِباد و اَحْلاف (قبایل هم پیمان یا حمایت شده )، سه گروهی بودند که جمعیت حیره را تشکیل می دادند ( د. اسلام ، همانجا؛ نولدکه ، ص 23ـ 25). این دو گروه اخیر، علاوه بر حیره ، در نواحی غربی فرات ، حدفاصل حیره و انبار هم زندگی می کردند و «عرب الضاحیه » (عربهای حاشیة شهر) خوانده می شدند (طبری ، ج 1، ص 612). گفته اند یکی از بخشهای سپاه لخمیان ، که دَوْسَر نام داشت و زیرفرمان نعمان بود، واحدی تنوخی بود. ظاهراً تنوخیان در قرن ششم با لخمیان در افتادند و سرانجام در نبرد قُحاد، قابوس بن منذر، امیر لخمی ، آنان را مغلوب کرد ( رجوع کنید به طبری ، ج 2، ص 194ـ 195؛ بکری ، ج 3، ص 149).

ب ) منابع عربی ، از مقابلة تنوخیان با شاپور * ذوالاکتاف ، پادشاه ساسانی ، سخن می گویند، که در شبکة آن تنوخیان تحت فرمان ضَیْزَن بن معاویه وارد قلمرو الحَضْر یا هَتْرَه ، در بین النهرین شمالی ، شدند ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 13، ص 80 ـ 81؛
بکری ، ج 1، ص 24). پذیرفتن جزئیات این واقعه ، آنگونه که منابع بیان کرده اند، دشوار است . اینکه تنوخیان با هتره روابط یا همکاریهایی داشته اند، واقعیتی تاریخی است ، زیرا یک منبع موثق سوری با نام تاریخ اَحُدِمّه ، کوچ آنان را به سوی شمال بین النهرین در نزدیکی هتره تأیید کرده است . اسقف مونوفیزیتی کلیساهای شرق ، تنوخیان را به آیین مسیحیت در آورد و آنان نیز به این دین وفادار ماندند. اینکه آنان در آن زمان ، هنوز در جنوب بین النهرین بودند و در جهاد مسیحی خود فریاد می زدند «یا لَعِبادِاللّه » (همان شعاری که در جنگهای خود با پادشاه ساسانی در قرن سوم سر می دادند؛
بکری ، همانجا)، در دعای مسیحیت آنان تردید به وجود می آورد. احتمالاً تنها برخی از آنان در جنوب بین النهرین مسیحی شده بودند، ولی کسانی که به بین النهرین شمالی کوچیدند به این دین نگرویدند. این امر می تواند ناسازگاری ظاهری منابع را فیصله دهد. مسیحیت تنوخیان جنوبی با صومعه ای معروف به دیرحنَّه ، که تیره ای تنوخی به نام بنوسطیع در حیره بنا کرد، تأیید شده است .

3) در شام ، قسطنطنیة شرقی . تاریخ تنوخ در این منطقه ، بویژه در دورة پیش از اسلام و نیز در دورة اسلامی واضح و آشکار است .

الف ) دوران پیش از اسلام . ظاهراً بعضی از تنوخیان به دنبال شکست از سپاه ساسانیان ، به قلمرو روم شرقی مهاجرت کردند و آنان نخستین گروه عرب بودند که برای خدمت به دولت روم شرقی هم پیمان شدند و متحدان اصلی رومیان در قرن چهارم میلادی به شمار می آمدند. مسعودی (ج 2، ص 231) از سه حاکم آنان به نامهای نعمان ، عمرو و حَواری یاد کرده که نام آنان در منابع غیرعربی نیامده است . اتحادیة عرب روم شرقی در قرن چهارم ، در شرق دو چهرة بزرگ داشت : امرؤالقیس ، سلطان تمامی اعراب (متوفی 328م ) که وجودش با کتیبة نَمارَه تأیید شده است ، و ملکه مَوِیَه (370 م ) که مورخان کلیسایی یونانی هویت تاریخی او را تأیید کرده اند. امرؤالقیس از لخمیانی بود که کمی خون تنوخی در رگهایش جریان داشت ، اما وابستگی قبیله ای مویه به تنوخیان نامعلوم و فقط یک احتمال است . متحدان تنوخی ، مسیحیان راست دین (ارتدوکس ) و غیرتمند و متعصبی بودند و نبردهای مویه با والنس آریانی فقط اهداف اعتقادی و دینی داشت . اگر ملکه به تنوخیان وابستگی قبیله ای داشت ، باید در منابع اولیه و اشعار حماسی که هنگام پیروزی او بر والنس سروده شده بود و نیز در سوزومن ، یک منبع یونانی ، به این وابستگی اشاره می شد. این امر بعدها تنها در یک دیوان تنوخی در دورة اسلامی ، که در بر دارندة اشعار سروده شده در پیش از اسلام است ، آمده است .

ارتباط تنوخیان با دولت مرکزی پرفراز و نشیب بود. آنان ظاهراً حدود 380 میلادی ، بر دولت مرکزی شوریدند، اما سه سال بعد، فرانک ریکومر ، فرمانده نظامی تئودوسیوس اول ، این شورش را سرکوب کرد. این شکست مقدمة زوال نهایی تنوخیان به عنوان اتحادیه ای برجسته در روم شرقی در قرن چهارم میلادی شد. اما در سه قرن پیش از اسلام ، تنوخیان هم پیمان روم شرقی باقی ماندند و در زمان فتح بلاد شام ، در دومَةُالْجَندَل * و در نبرد یَرموک * ، با مسلمانان جنگیدند (طبری ، ج 3، ص 378) و در جنگ بی حاصل روم شرقی با حِمْص ، در سال هفده ، نیز شرکت داشتند. بعد از نبرد یرموک ، وقتی که ابوعُبَیْدة جَرّاح در اطراف خلکیس (قِنَّسرین ) و برویا (حلب )، با تنوخیان درگیر شد، اتحاد آنان از بین رفت . بعضی از آنان اسلام آوردند (بلاذری ، ص 146ـ147؛
طبری ، ج 3، ص 389؛
ابن عدیم ، ص 16ـ17)، در حالی که گروهی دیگر قاطعانه به آیین مسیحی وفادار ماندند.

در سال هفده ، گروهی از تنوخیان در ترجمة انجیل به عربی شرکت کردند (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به د. اسلام ، همانجا). اشارة منابع عربی ـ اسلامی ، به دو گروه «حاضر» ( مقیم / ساکن ) از تنوخیان در نزدیکی حلب و قنّسرین ، دالّ بر درستی گزارشهای منابعی است که در خصوص قلمرو اصلی سکونت تنوخیان در نواحی شرق روم شرقی ، که در دورة اسلامی نیز همواره تحت اشغال آنان بود، سخن گفته اند (برای نمونه رجوع کنید به یاقوت حموی ، ذیل «الحاضر»). این امر مورد تأیید منابع غیرعربی سریانی ، شامل مکتوب و غیرمکتوب ، است .

ب ) در دوران اسلامی . با ایجاد نظم جدید در بلاد شام توسط خلفای اسلامی ، آن گروه از تنوخیان که به آناطولی نرفته بودند، بخشی از سپاه شام را تشکیل داده ، به خدمت بنی امیه در آمدند. آنان در صِفّین ، در کنار معاویه با علی علیه السلام جنگیدند (مسعودی ، ج 3، ص 25، 132). در مَرج راهِط نیز همراه مروان بن حکم بودند (طبری ، ج 5، ص 538، 542). احساس همدلی با اعراب جنوبی ، آنان را به مقابله با مروان دوم برانگیخت که سپاهیانش از اعراب شمالی بنوقیس بودند. تنوخیان در 127، هنگامی که مروان دوم از قنّسرین و خُناصِره می گذشت ، به او حمله بردند (همان ، ج 4، ص 92). با انتقال خلافت از دمشق به بغداد، بخت و اقبال امویان در بلاد شام کاملاً فرو خفت و در دورة خلافت مهدی عباسی (158ـ169) بکلی مضمحل شدند. وقتی که مهدی از شمال سوریه دیدن می کرد، حدود پنج هزار سواره نظام تنوخی به فرماندهی لیث بن مَحَطَّه به استقبال او رفتند. خلیفه از آنان خواست اسلام آورند. تنوخیان ابتدا سرباز زدند، اما بعد از آنکه فرماندهشان به قتل رسید، اسلام آوردند (بلاذری ، ص 146؛
ابن عدیم ، ص 16) و معابدشان ویران گشت (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به د. اسلام ، همانجا). در اینجا نیز داده های منابع عربی ـ اسلامی که مقرّ آنان را قنّسرین و حلب معرفی کرده ، مورد تأیید منابع سریانی غیرعربی است . ابن عبری و میخاییل سریانی هنگام گزارش ماجرای برخورد آنان با مهدی ، از تنوخیان به عنوان ساکنان منطقه سخن گفته اند. این نکته در یک کتیبة معاصر سریانی نیز آمده است ( رجوع کنید به همانجا). برخورد آنان با مهدی ، تنوخیان را به عنوان جامعة مستقل مسیحی در بلاد شام مطرح کرد. از این زمان به بعد، تنوخیان در شرایط بحرانی و سخت ، همچون یک عرب مسلمان عمل می کردند. ارتباط آنها با قنّسرین و حلب ، در دورة خلافت هارون الرشید، نیز آشکار است . در این دوره ، شورشیانی به محل سکونت آنها در نزدیکی حلب حمله کردند. در نتیجه ، تنوخیان قنّسرین و حلب را ترک کردند و به جاهایی دیگر از قبیل لاذقیه ، جبل بَهْراء و جبل تنوخ ، یعنی رشته کوههایی که از لاذقیه تا حمص کشیده شده است ، کوچیدند و جغرافیدانان دورة اسلامی (مثلاً رجوع کنید به ابن حائک ، ص 246) آنان را در آنجاها یافتند. در این دوران بزرگترین مشارکت تنوخیان در فرهنگ عربی و اسلامی ظهور ابوالعلاء مَعَرّی * ، فیلسوف و شاعر بزرگ تنوخی ، بود (نیز رجوع کنید به تنوخی * ، خاندان ).

ج ) در لبنان . تنوخیان آخرین مرحله از تأثیر تاریخی خود در بلاد شام را، در منطقه ای جدید یعنی در لبنان ایفا کردند. آنها ناگهان وارد منطقه «الغرب »، در جنوب بیروت شدند و تا زمان اشغال آن سرزمین توسط عثمانیها، برتری خود را بر آن حفظ کردند. بدینسان تنوخیانِ پیشتر مسیحی ، نخستین گروه مسلمانی بودند که در لبنان مسیحی ساکن گشتند و جامعه ای کوچک و ممتاز با عنوان بنَوبُحتُر پدید آوردند. بعدها این گروه از تنوخیان لبنان در سیر مذهبی خود گام دیگری برداشتند و وارد جنبش دُروزیهای لبنان شدند. آنان با ایستادگی در برابر مارونیها در شمال لبنان و مقابله با روم شرقی که از غرب یعنی از دریا به قلمرو خلافت عباسی حمله می کرد، به عباسیان خدمت کردند. «الغرب » و بیروت ، با مدیریت روشنفکرانة تنوخیان پیشرفت کردند و بیروت بویژه بعد از اختلافاتی با مراکز تجاری ایتالیایی ، به عنوان بندری برای دمشق ، رشد و توسعه یافت .

پیروزی سلطان سلیم اول عثمانی در مَرْج دابِق * برای تنوخیان فاجعه آفرید و مَعْنیانِ ( رجوع کنید به مَعْن * ) شوف ، رهبران جدید لبنان مرکزی و شمالی ، آنها را از دور خارج کردند. مرحلة نهایی زوال تنوخیان ، قتل عام آنان در ضیافتی بود که در کاخ خود آنان ترتیب داده بودند.

امروزه در لبنان ، تنوخیان را به واسطة مقبرة السّید دروزی ( رجوع کنید به تنوخی * ، عبداللّه بن سلیمان ) می شناسند. این مقبره در عَبَیه به یک مرکز زیارتی تبدیل شده است که هر ساله هزاران دروزی در آنجا گرد می آیند. حضور تنوخیان در بیروت ، که به دورة جنگ صلیبی برمی گردد، اینک محدود به خیابانی است که «شارع التنوخیین » نام دارد.

---

منابع :
(1) 1. مآخذ: ( ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی اکوع ، بغداد 1989؛
(2) ابن عدیم ، زبدة الحلب من تاریخ حلب ، چاپ خلیل منصور، بیروت 1417/1996؛
(3) ابوالفرج اصفهانی ؛
(4) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛
(5) بلاذری ؛
(6) طبری ، تاریخ (بیروت ) ) ؛
(7) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(8) ( یاقوت حموی ) ؛


(9) History of Ah ¤udemmeh , in Patrologia Orientalis , vol. 3, 1909, 26-29;
(10) Ibn ـ Ibr ¦â, Chronography , tr. E. A. W. Budge, Oxford 1934, 116-117;
(11) Michael the Syrian, Chronique , ed. and tr. J.B. Chabot, Paris 1905, vol. 3, l;
(12) Sozomen, Historia ecclesiastica , ed. J. Bidez, in Die Griechischen christlichen Schriftsteller , vol.1, 297-300.

2. کتیبه ها:

(13) Nama ¦ra inscription, in R. Dussaud, Inscription nabataeo- arabe d'En-Nama ¦ra , in Revue archإologique , II (1902), 402-421;
(14) Sabaic inscription, in J. Ryckmans, Appendice, in Le Musإon , LXXX (1967), 508-512;
(15) Syriac inscription, in Chabot, Notes d'epigraphie et archإologie orientale , in JA , N.S. XVI , 287-288;
(16) Umm al-Jima ¦l bilinguis , ed. E. Littmann, in PPUAES , division IV , Semitic inscriptions, Leiden 1914, 38;


3. مطالعات جدید:

(17) W. Caskel and G. Strenzick, G §amharat an-Nasab des Ibn al-Kalbi , Leiden1966, vol.2, 80-84;
(18) EI 1 , s.v. "Tanu ¦kh" (by H. Kindermann);
(19) P.K. Hitti, Lebanon in history , London 1967, 262, 332-333, 358, 371, 386;
(20) Theodor Nخldeke, Geschichte der Perser und Araber: zur Zeit der Sasaniden , Leiden 1973;
(21) G. Rothstein, Die Dynastie der Lahmiden in al H ¤  ¦ra , Berlin 1899, 28-40, 134-136;
(22) I. Shahe §d, Byzantium and the Arabs in the fourth century , Dumbarton Oaks 1984, passim.

/ عرفان شهید ( د. اسلام ) /