تنگستان ، شهرستانی در استان بوشهر. تنگستان از شمال و شمال شرقی و مشرق به شهرستان دشتستان ، از جنوب به شهرستان دشتی ، از مغرب به خلیج فارس و شهرستان بوشهر محدود می شود و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و دِلوار * ، چهار دهستان اَهْرَم ، باغَک ، بوالخیر و دلوار و دو شهرِ اهرم * (مرکز شهرستان ) و دلوار. آب و هوای آن در قسمتهای ساحلی گرم و مرطوب و در قسمتهای مرکزی تقریباً گرم و خشک است .

کوه قلعه دختر (ارتفاع قله : ح 220 ، 1 متر) با امتداد شمالی ـ جنوبی ، کوه بِیرَمی (ارتفاع قله : ح 950 ، 1 متر) با امتداد شمال غربی ـ جنوب شرقی و کوه سُرخ (ارتفاع قله : ح 990 متر) از رشته کوههای زاگرس در آنجا واقع است . قسمتی از رشته کوه مُند * نیز در تنگستان امتداد دارد. این شهرستان تَنگهایی دارد، مانند تنگ بِهوش / باهوش و تنگ گَرْوَک (در بارة تَنگْ رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه ). رودهای مهم آن عبارت اند از: رود بهوش یا اهرم ، رود خشک که در چهار کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم به رود بهوش می ریزد و رودشور/ سور با جهت شمالی ـ جنوبی جریان یافته و در دو کیلومتری جنوب غربی آبادی مسیله فخری به رود مند می ریزد. دو چشمة آب گرم نیز دارد: یکی در روستای اوبا در 5ر1 کیلومتری شمال شرقی شهر اهرم ، دیگری آب گرم میراحمدی ، در روستای آب بویی در دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم . در تنگستان معادن شن و ماسه (در مسیر رود بهوش )، نفت ، گوگرد، گچ و سنگ ساختمانی (در اطراف کوه قلعه دختر) وجود دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 111ـ119، ص 30ـ31).

تنگستان از گیا کُنار، انجیر، بادام کوهی ، مورتلخ ، کاسنی و بومادران و از زیا گرگ ، روباه ، کفتار، شغال ، پلنگ ، قوچ و میش و پرندگانی چون کبک ، تیهو و هوبره دارد.

اهالی تنگستان به زراعت ، دامداری ، صیدماهی ، لنج سازی و قالی باقی اشتغال دارند. آب مصرفی اهالی از رود، چشمه ، چاه و آب انبار تأمین می شود. محصول عمدة آن گندم ، جو، خرما، مرکّبات ، تنباکو و تره بار است .

در سرشماری 1375ش ، جمعیت شهرستان 066 ، 59 تن گزارش شده است . از کل جمعیت شهرستان 883 ، 10 تن (ح 18%) شهرنشین ، 519 ، 47 تن (ح 80%) روستانشین و بقیه غیرساکن اند. اهالی آن مسلمان (شیعه ) و به فارسی با گویش محلی ، معروف به «تنگ سیری » تکلم می کنند.

در تقسیمات کشوری 1355ش ، تنگستان بخشی به مرکزیت شهر اهرم ، مشتمل بر دهستانهای اَهرم ، سَمَل ، باغَک ، خائیز و ساحلی در شهرستان بوشهر ذکر شده است (ایران . وزارت کشور، ص 38). این بخش در 1358ش ، با دو بخشِ مرکزی و ساحلی ، شهرستان شد. در 1369ش بخش مرکزی به مرکزیت شهر اهرم ، مشتمل بر دهستانهای اهرم و باغک ، و بخش ساحلی به مرکزیت روستای دلوار، مشتمل بر دهستانهای دلوار و بوالخیر در شهرستان تنگستان تشکیل شد (ایران . قوانین و احکام ، 1370ش ، ص 822؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، ص 24). در 1375 ش ، طبق تصویبنامة هیئت وزیران ، نام بخش ساحلی به دلوار تغییر یافت (ایران . قوانین و احکام ، 1376ش ، ص 911). راه اصلی بوشهر به نواحی جنوب و جنوب شرقی استان از این شهرستان می گذرد.

مهمترین آثار تاریخی تنگستان عبارت اند از: ویرانة قلعه ای که بنای آن را به پیش از اسلام یا اوایل دورة اسلامی نسبت می دهند؛ مقبرة امامزاده آقامیراحمد (از فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام و برادر شاهچراغ ، متوفی 183) در روستای آب بویی ؛ مقبرة امامزاده جعفر، واقع در 5ر1 کیلومتری شمال شرقی شهر اهرم ؛ قلعة زایر خضرخانِ اَهْرَمی ( رجوع کنید به سطور بعد) در شهر اهرم ؛ قلعة تنگستان در آبادی پهلوان کِشی ؛ ویرانة قلعه محمدعلی خان ، برادر باقرخان تنگستانی * در آبادی گُلَکی و نیز قلعه ای در آبادی کَلات کهنه که به خاندان خوانین تنگستان منسوب است (اقتداری ، ص 212؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 111ـ119، ص 32).

پیشینه . سبب نامگذاری این شهرستان به تنگستان این است که در قسمتهای شمالی آن تَنْگهایی صعب العبور وجود دارد و همچنین اراضی آن در فضای کم و تنگِ میان کوه و دریا واقع شده است (حمیدی ، ص 16).

نام تنگستان و تنگستانیها و دلاوریهایشان ، از دورة زندیه به بعد در منابع تاریخی دیده می شود و از همین دوره آنان در حیات سیاسی کشور تأثیری بسزا داشتند. تنگستانیها در 1179/1765 به نیروهای کریم خان زند که قصد داشتند میرمُهَنّا (حاکم بندرریگ که بازرگانان را در دریا و خشکی غارت می کرد) را سرکوب کنند، کمک کردند (پری ، ص 229). در 1206 قریة تنگستان محل درگیری لطفعلی خان زند با شیخ نصر، حاکم بوشهر، و رضاقلی خان شاهسَوَند بود که به پیروزی لطفعلی خان منجر شد (فسائی ، ج 1، ص 648ـ 649؛
نیز رجوع کنید به موسوی اصفهانی ، ص 346ـ349). در دورة محمدشاه قاجار (1250ـ 1264) کازرونی (ص 50، 70) تنگستان را بلوکی با نخلستانهای بسیار و فاصله آبادیهای آن را از یکدیگر نیم فرسخ یا یک فرسخ وصف کرده و شمارة نخلهای آن را بیست هزار تا نوشته است . در حملة نیروهای انگلیسی به جنوب ایران بر سر مسئلة هرات ، اهالی دشتستان و تنگستان به رهبری باقرخان تنگستانی آنان را از بوشهر بیرون راندند (خورموجی ، ص 27). نیروهای انگلیسی در 1273/ 1857 دوباره به بوشهر حمله کردند و تنگستانیها به مقابله با آنان پرداختند، اما نیروهای انگلیسی ، با وجود دادن تلفات بسیار، شهر را تصرف کردند (سایکس ، ص 333؛
هانت ، ص 73ـ74؛
کلی ، ص 134ـ 135). فسائی (ج 2، ص 1326)، در اواخر سدة سیزدهم ، تنگستان را ناحیه ای با 31 آبادی ذکر کرده که قریه ای به همین نام ، قصبة آن بوده

است . وی از محصولات آنجا گندم ، جو، خرما و هندوانه را نام برده و گفته است که دشتستانیها اهالی تنگستان را تنگسیر می نامیده اند (همانجا).

کرزن در 1310/1892 از ناحیة تنگستان عبور کرده و در بارة راههای آن از جمله کتل مَلْعون / مَلو مطالبی آورده است (ج 2، ص 274ـ 275). در 1322 سدیدالسلطنه (ص 613ـ619) در بارة نخلستانها، بقعه ، مقبره ها و رؤسای تنگستان مطالبی آورده است . در 1325/1907 فلوریدا سفیری (ص 32) به قاچاق کالا، بویژه چای ، در تنگستان اشاره کرده است . در 1330، بنا به اظهارات مخبرالسلطنة هدایت ، افراد خوانین تنگستان به قافله هایی که از آن ناحیه عبور می کردند، دستبرد می زدند (ص 308).

در جنگ جهانی اول (1332ـ 1336/ 1914ـ 1918) در حملة مجدد نیروهای انگلیسی به بوشهر، تنگستانیها به رهبری رئیس علی دلواری * ، شیخ حسین خان چاه کوتایی و زایر خضرخان اهرمی به مقابله با آنان پرداختند. در این جریان ، آبادیهای تنگستان ، بویژه دلوار (دلوار کهنه ، دلوار نو و قلعه دلوار)، بشدت آسیب دید؛
انگلیسیها بسیاری از نخلهای آنجا را قطع کردند یا آتش زدند (گرکه ، ص 250ـ 253؛
مابرلی ، ص 98ـ101؛
رکن زادة آدمیت ، ص 61؛
نیز رجوع کنید به تنگستانیها، قیام * ). در 1335/ 1917، بنابه گزارش سالانة کنسولگری بریتانیا در بوشهر (ص 81)، قاچاق کالا در منطقة تنگستان رواج بسیار داشت و عمدتاً از طریق بندر دلوار صورت می گرفت . در 1338 تنگستان پنجاه روستای نزدیک به هم داشت و از بنادر آن (دلوار، عامِری ، کَرّی ، روسّانی ، بولخِیر/ بوالخیر و خورْشَعبی )، غلات و خرما و گچ و ماهی صادر، و قند و چای و پارچه و غیره از بحرین وارد می شد (وادالا ، ص 145ـ146). واسموسِ * آلمانی نیز در 1303 ش در منطقة تنگستان حضور داشت و به عنوان توسعة کشاورزی تعدادی ماشین آلات زراعی وارد منطقه کرد (سپهر، ص 87). رکن زادة آدمیت در 1310 ش ، تنگستان را بلوکی به مرکزیت اهرم ضبط کرده است . به نوشتة وی ، محصولات این بلوک ، از قبیل جو و مرکّبات و تنباکو، در بازار بوشهر با قماش و دیگر اجناس خارجی معاوضه می شده است (ص 54 ـ 55). در 1316ش تنگستان بلوکی به مرکزیت آبادی تنگستان بود و محصولات آن به خارج از بلوک صادر می شد (کریمی ، ص 123). در 1330ش مجموعة دهستانهای سمل ، باغک ، ساحلی و خاویز (خائیز) از بخش اهرم در شهرستان بوشهر، تنگستان و سواحل خلیج فارس در این قسمت ، سواحل تنگستان نامیده می شد (رزم آرا، ج 7، ص 55).

---

منابع :
(1) احمد اقتداری ، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان ، تهران 1375ش ؛
(2) ایران . قوانین و احکام ، مجموعه قوانین سال 1375 ، تهران : روزنامة رسمی کشور، 1376ش ؛
(3) همو، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(5) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1381 ش ؛
(6) سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش ؛
ایران وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر

(7) تقسیمات کشوری ، بریتانیا. کنسولگری (بوشهر)، جنگ جهانی در جنوب ایران : گزارشهای سالانة کنسولگری بریتانیا در بوشهر، 1339ـ 1333 ق / 1921ـ1914م ، ترجمة کاوه بیات ، بوشهر 1373ش ؛
(8) جان ر. پری ، کریم خان زند ، ترجمة علی محمد ساکی ، تهران 1365ش ؛
(9) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(10) جعفر حمیدی ، «بستر جغرافیائی قیام جنوب ایران »، در مجموعة مقالات کنگرة بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ، بوشهر 1373ش ؛
(11) محمدجعفربن محمدعلی خورموجی ، حقایق الاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1344ش ؛
(12) دهخدا؛
(13) رزم آرا؛
(14) محمدحسین رکن زادة آدمیت ، دلیران تنگستانی ، تهران ( 1310ش ) ؛
(15) سرپرسی مولزورث سایکس ، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمه حسین سعادت نوری ، تهران 1336ش ؛
(16) احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ : 1918ـ 1914 ، تهران 1336ش ؛
(17) محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه ، سفرنامة سدیدالسلطنه : التدقیق فی سیرالطریق ، چاپ احمد اقتداری ، تهران 1362ش ؛
فلوریدا سفیری ، پلیس جنوب ایران :

(18) اس .پی .آر. ، ترجمة منصوره اتحادیه (نظام مافی ) و منصوره جعفری فشارکی (رفیعی )، تهران 1364ش ؛
(19) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 111ـ119: کنگان ـ خورموج ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1368ش ؛
(20) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367ش ؛
(21) بهمن کریمی ، جغرافیای مفصل تاریخ غرب ایران ، تهران 1316ش ؛
(22) محمدابراهیم کازرونی (متخلص به نادری )، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس ، ترجمة منوچهر ستوده ، مؤسسة فرهنگی جهانگیری ، 1367 ش ؛
(23) جرج . ن . کرزن ، ایران و قضیه ایران ، ترجمة وحید مازندرانی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، 1362 ش ؛
(24) جی .بی .کلی ، هجوم انگلیس به جنوب ایران : 1839 و 1856 ، ترجمة حسن زنگنه ، بوشهر 1373ش ؛
(25) اولریش گرکه ، پیش به سوی شرق : ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول ، ترجمة پرویز صدری ، تهران 1377ش ؛
(26) مرکز آمارایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان بوشهر، شهرستان تنگستان ، تهران 1376ش ؛
(27) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ؛
(28) محمدصادق نامی اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا ، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1363ش ؛
(29) جورج هنری هانت ، جنگ انگلیس وایران در سال 1273هجری قمری ، ترجمة حسین سعادت نوری ، با حواشی و اضافات به قلم عباس اقبال ، تهران 1362ش ؛
(30) مهدیقلی هدایت ، گزارش ایران ، چاپ محمدعلی صوتی ، تهران 1363ش ؛
(31) نقشة تقسیمات کشوری ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : گیتاشناسی ، 1377ش ؛
(32) نقشة راههای ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377ش ؛
(33) ر. وادالا، خلیج فارس در عصر استعمار ، ترجمة شفیع جوادی ، تهران 1364ش ؛


(34) Frederick James Moberly, Operations in Persia: 1914- 1919 , London 1987.

/ معصومه بادنج /