تنکابنی ، محمدبن عبدالفتاح ، معروف به سراب ، حکیم ، فقیه ، محدّث و اصولی قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم . در 1040 در سراب از نواحی رامسر در خانواده ای عالم و پرهیزگار به دنیا آمد. مقدّمات علوم اسلامی را در مدارس تنکابن فرا گرفت ، سپس به اصفهان رفت (سمامی حائری ، بخش 1، ص 133؛ امین ، ج 3، ص 236) و از علمای برجستة آنجا چون محمدتقی مجلسی ، محمدباقر مجلسی و آقاحسین خوانساری بهره برد (مجلسی ، ج 102، ص 96؛ سمامی حائری ، بخش 1، ص 133ـ134). تنکابنی در فقه ، شاگرد محمدباقر سبزواری * ، مؤلف ذخیرة المعاد ، و در فلسفه شاگرد رجب علی تبریزی * بود (افندی اصفهانی ، ج 2، ص 284؛ خوانساری ، ج 7، ص 106؛ آقابزرگ طهرانی ، 1372 ش ، ص 671). تنکابنی از محمدباقر سبزواری ، محمدباقر مجلسی ، محمدعلی استرآبادی ، شیخ علی مشهدی معروف به علی صغیر و علی بن محمد معروف به علی کبیر و محمدصادق حسینی اجازة روایت گرفت . او خود نیز از مشایخی بود که اجازة روایت می داد و علمایی چون محمد شفیع لاهیجی ، میرمحمدحسین حسینی خاتون آبادی ، نوة دختری محمدباقر مجلسی ، از او اجازة روایت دریافت کردند. سلسلة اجازة محدّثانِ دو قرن بعد نیز به او منتهی می شود (خوانساری ، ج 7، ص 107؛ آقابزرگ طهرانی ، 1372ش ، ص 672؛ سمامی حائری ، بخش 1، ص 135ـ 138). دو فرزند او، محمدصادق و محمدرضا تنکابنی ، از جملة محدّثان و علمای زمان خود بودند که از وی اجازة روایت گرفتند (سمامی حائری ، بخش 1، ص 138). محمدصادق از شاگردان علامه مجلسی بود (همان ، بخش 1، ص 183) و محمدرضا طبع شعر داشت و رضا تخلص می کرد (همان ، بخش 1، ص 173). تنکابنی در 1124 در اصفهان درگذشت و در محلة خواجو مجاور تخت فولاد به خاک سپرده شد. بر مزار او عمارت و گنبدی بنا گردید که به تکیة فاضل سراب (تکیة جویباره ایها) معروف است (امین ، همانجا؛ خوانساری ، ج 7، ص 109؛ سمامی حائری ، بخش 1، ص 148؛ آقابزرگ طهرانی ، 1372 ش ، ص 673؛ مهدوی ، ص 100ـ101).

از تنکابنی رساله های متعددی در موضوعات گوناگون علوم اسلامی به زبان فارسی و عربی بجا مانده است ، از جمله : 1) اثبات الصانع القدیم بالبرهان القاطع القویم ، یا برهان اثبات الصانع ، در بیان اعتباری بودن وجود و در بارة علم ، قدرت ، عدل و توحید باری تعالی (فاضل ، ص 163؛ انوار، ج 10، ص 537)؛ 2) رسالة فی تحریر شبهة التوحید ، یا توحید واجب الوجود ، تنکابنی در این رساله با نظر به حاشیة ملاصدرا بر الاهیات شفا و رسالة ملاشمسای گیلانی و قول عبدالرزاق لاهیجی به تکمیل سخنان آنان در پاسخ به شبهة ابن کمونه پرداخته است (انوار، ج 10، ص 539؛ دانش پژوه و افشار، ج 2، ص 125)؛ 3) پاسخ به شبهة قائلین به وحدت وجود (انوار، ج 10، ص 540)؛ 4) رسالة وقوع حرکت در «آن » (همان ، ج 10، ص 534)؛ 5) رسالة فی تحقیق الحرکة فی المقولات یا ابطال بودن حرکت در مقوله ای از افراد این مقوله (همان ، ج 10، ص 535؛ دانش پژوه و افشار، همانجا)؛ 6) رساله در شبهة جذر اصم (انوار، ج 10، ص 536)؛ 7) سفینة النجاة ، در کلام که در آن در بارة امامت خاصه بتفصیل بحث کرده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 12، ص 203)؛ 8) چند رساله به فارسی و عربی در اثبات وجوب عینی نماز جمعه در غیبت امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه و ردّ قائلان به حرمت آن (همان ، ج 15، ص 65، 77، 79ـ81؛ آستان قدس رضوی ، ج 5، ص 437)؛ 9) رسالة اخبار و اجماع (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 1، ص 310؛ انوار، ج 10، ص 531)؛ 10) حاشیه بر ذخیرة المعاد ِ سبزواری (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 6، ص 86)؛ 11) حاشیه بر معالم ِ شهید ثانی (همان ، ج 6، ص 210)؛ 12) حاشیه بر الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (همان ، ج 6، ص 97)؛ 13) حاشیه بر زبدة البیان فی تفسیر آیات الاحکام ِ احمدبن محمد مقدّس اردبیلی (دانش پژوه و افشار، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 6، ص 9، 103)؛ 14) تفسیر آیة الکرسی (سمامی حائری ، بخش 1، ص 141).

---

منابع :
(1) آستان قدس رضوی . کتابخانه ، فهرست کتابخانة آستانة قدس رضوی ، ج 5، مشهد 1329ش ؛
(2) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(3) همو، طبقات اعلام الشیعة : الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1372ش ؛
(4) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401ـ ؛
(5) حسن امین ، مستدرکات اعیان الشیعة ، بیروت 1408ـ1416/ 1987ـ1996؛
(6) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ، ج 10، تهران 1358ش ؛
(7) خوانساری ؛
(8) محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، نسخه های خطی ، ج 2، تهران 1341ش ؛
(9) محمد سمامی حائری ، بزرگان رامسر ، بخش 1، قم 1361ش ؛
(10) محمود فاضل ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی ، مشهد 1354ش ؛
(11) مجلسی ؛
(12) مصلح الدین مهدوی ، لسان الارض ، یا، تاریخ تخت فولاد ، اصفهان 1370ش .

/ شمسی سیاح /