تَنَسی ، ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه بن عبدالجلیل تِلِمسانی ، مورخ و ادیب و محدّث و فقیه مالکی در قرن نهم . در یکی از سالهای میان 824 تا 832 در شهر تَنَس * ، واقع در غرب الجزایر فعلی ، در خانواده ای اهل علم به دنیا آمد ( رجوع کنید به سخاوی ، ج 8، ص 120؛ تنسی ، قسم 4، مقدمة سودان ، ص 10ـ11). احتمالاً نزد پدرش تلمذ می کرده است (تنسی ، همان مقدمه ، ص 11). پس از یادگیری مقدمات ، به تلمسان * رفت و نزد استادان بزرگ آن شهر به فراگیری علوم فقهی و ادبی و تاریخی پرداخت و از آن پس در آنجا اقامت گزید (سخاوی ، همانجا؛ مَقَّری ، 1388، ج 6، ص 195؛ تنسی ، همانجا)؛ ازینرو، علاوه بر تنسی ، به تلمسانی نیز شهرت یافت . مَقَّری ، مؤلف نفح الطیب که با خاندان تنسی آشنایی دیرینه داشته ، او را «اموی » معرفی کرده است (ج 2، ص 574). بعید نیست که خانوادة وی اموی و ساکن اندلس بوده بعدها به تَنَس و تِلِمسان رفته باشند (تنسی ، همان مقدمه ، ص 10).

برخی از استادان و مشایخ تنسی در فقه و حدیث و روایت عبارت بوده اند از: ابن مرزوق حفید محمدبن احمد تلمسانی ، ابن امام محمدبن ابراهیم تلمسانی ، ابن زاغو احمدبن محمد تلمسانی ، محمدبن احمدبن النجار تلمسانی ، قاسم بن سعید عُقبانی ، ابراهیم بن محمد تازی ، محمدبن عباس عبادی تلمسانی و ابن منظور اندلسی (ابن مریم تلمسانی ، ص 221ـ222، 248؛ تنبکتی ، ص 119، 525، 558، 573).

سیره نویسان ، تنسی را در علوم عصر خود چون فقه و حدیث و تفسیر و شعر و ادب و تاریخ نگاری مشهور و جزو بزرگترین عالمان تلمسان دانسته اند (ابن مریم تلمسانی ، ص 248ـ 249؛ تنبکتی ، ص 572ـ573؛ تنسی ، همان مقدمه ، ص 14ـ21).

تنسی شاگردان بسیاری تربیت کرد، از جمله ابوعبداللّه محمدبن صعد، احمدبن احمد فاسی زَروق ، محمدبن عباس صغیر، بلقاسم بن محمد زوّاوی ، عبداللّه بن جلال ، و احمدبن محمدبن حاج بیدری تلمسانی (ابن مریم تلمسانی ، ص 249، 252؛ تنبکتی ، ص 131، 136، 573).

مقّری علاقة وافری به تنسی داشته و دانش وی را ستوده است و او را «شیخ شیوخِ» استادان خود معرفی کرده و خود را با یک واسطه شاگرد وی دانسته است (1388، ج 2، ص 432، 574، ج 6، ص 513). مقّری در نفح الطیب (ج 1، ص 681، ج 6، ص 195ـ201 و جاهای دیگر) و ازهارالریاض (ج 1، ص 243ـ 245 و جاهای دیگر) بارها از تنسی نام برده و از کتابهایش بهره مند شده است .

تنسی در جمادی الاولی 899 در تلمسان درگذشت (ابن مریم تلمسانی ، ص 249؛ تنبکتی ، ص 573؛ کتانی ، ج 1، ص 267؛ ابن سوده ، ص 112ـ113؛ مخلوف ، ص 267). وی تألیفاتی داشته است که عبارت اند از: راح الارواح فیما قاله ابوحمّو من الشعر و قیل فیه من الامداح و ما یوافق ذلک علی حسب الاقتراح ، مجموعة اشعار ابوحمّو، از حاکمان الجزایر؛ الطراز فی شرح ضبط الخراز در علم قرائات (اصل آن از ابوعبداللّه محمدبن محمد شریشی )؛ فَهرسة ، مجموعه نام استادان تنسی ؛ شرحی بر مختصر ابن حاجب و مجموعه فتاوی وی که وَنشَریسی برخی از آنها، از جمله پاسخنامة مفصّل او را در بارة مسئلة یهود و کنیسه های آنان در ناحیة تُوات * آورده است (ونشریسی ، ج 2، ص 235ـ237، ج 11، ص 306ـ309؛ ابن مریم تلمسانی ، ص 248ـ 249؛ تنبکتی ، همانجا؛ مقّری ، 1388، ج 6، ص 513؛ مخلوف ، همانجا). گفته شده تنسی جزوه ای در بارة مسلمان بودنِ ابوطالب ، عموی پیامبر ــ که شیعیان معتقد به آن اند ــ تألیف کرده است (سخاوی ، همانجا).

مهمترین اثر تنسی که عامل شهرت او به عنوان مورخ برجستة قرن نهم شده ، کتاب نظم الدر ( الدرر ) و العِقیان فی ( بیان ) شرف بنی زَیّان و ذکر ملوکهم الاعیان و من مَلَک من أسلافهم فیما مضی من الزمان است که وی آن را برای سلطان ابوعبداللّه (ابوثابت ) محمد متوکل زیانی (حک : 866ـ873) نوشته است (ابن مریم تلمسانی ، ص 248؛ مقّری ، 1388، ج 6، ص 514؛ همو، 1358، ج 1، ص 244ـ245، ج 3، ص 166؛ تنسی ، همان مقدمه ، ص 15ـ16).

نظم الدر بیشتر کشکولی ادبی است تا کتابی تاریخی . این کتاب مشتمل است بر مقدمه ای مسجع در مدح سلطان زیانی ، پنج بخش در چندین باب ، و خاتمه ای در بارة اصل و تبار اعراب به همراه هفت قصیده از سلطانِ زیانی (سعداللّه قماری ، ج 1، ص 72؛ سعیدونی ، ص 259ـ260). تنسی در باب هفتمِ بخش اول کتاب به حوادث سیاسی دولت بنی زیان (بنی عبدالواد) از 637 تا 868 و برخی وقایع فرهنگی و اجتماعی آن دوران پرداخته است (تنسی ، همانجا؛ سعیدونی ، ص 259). وی در تدوین این باب ــ که مختصر و با ترتیب تاریخی است و درعین حال با تملق و مبالغه همراه است ــ بیشتر بر کتاب کَنزالدُرر ابوبکربن عبداللّه دَواداری (ابن دواداری ) و بُغیة الرّوّاد ابوزکریا یحیی ابن خلدون استناد و اعتماد کرده است (ابن خلدون ، ج 1، مقدمة حاجیات ، ص 72، یادداشت ش 4؛ تنسی ، همان مقدمه ، ص 16؛ سعیدونی ، ص 260).

بخش تاریخی نظم الدر (باب هفتم از بخش اول ) را بارژس به فرانسوی ترجمه و در 1268/ 1852 در ضمن > تاریخ بنی زیان < در پاریس چاپ کرد. بارژس این ترجمه را در 1304/ 1887 نیز در ضمن > تاریخ تکمیلی بنی زیان < منتشر نمود. در 1352 ش / 1973 فون هارس کوریو نظم الدر را به آلمانی ترجمه و چاپ کرد (تنسی ، همان مقدمه ، ص 15؛ سعداللّه قماری ، ج 1، ص 70).

---

منابع :
(1) ابن خلدون ، بغیة الرواد فی ذکر الملوک من بنی عبدالواد ، ج 1، چاپ عبدالحمید حاجیات ، الجزائر 1400/ 1980؛
(2) ابن سوده ، دلیل مورّخ المغرب الاقصی ، بیروت 1418/ 1997؛
(3) ابن مریم تلمسانی ، البستان فی ذکر الاولیاء و العلماء بتلمسان ، چاپ محمدابن ابی شنب ، الجزائر 1326/ 1908؛
(4) احمدبابابن احمد تنبکتی ، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج ، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة ، طرابلس 1398/ 1989؛
(5) محمدبن عبداللّه تنسی ، نظم الدّرّ و العِقیان ، قسم 4: فی محاسن الکلام ، چاپ نوری سودان ، ویسبادن 1401/ 1980؛
(6) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ( 1354ـ1355 ) ؛
(7) ابوالقاسم سعداللّه قماری ، تاریخ الجزائر الثّقافی ، بیروت 1998؛
(8) ناصرالدین سعیدونی ، من التّراث التّاریخی و الجغرافی للغرب الاسلامی ، بیروت 1999؛
(9) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی ، فهرس الفهارس و الاثبات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1402/ 1982؛
(10) محمدبن محمد مخلوف ، شجرة النور الزکیة فی طبقات المالکیة ، قاهره 1349ـ1350، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(11) احمدبن محمد مقّری ، ازهار الرّیاض فی اخبار عیاض ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی ، ج 1 و 3، قاهره 1358/ 1939؛
(12) همو، نفح الطیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1388/ 1968؛
(13) احمدبن یحیی ونشریسی ، المعیار المعرب و الجامع المغرب عن فتاوی علماء افریقیة و الاندلس و المغرب ، چاپ محمد حجی ، بیروت 1401ـ1403/ 1981ـ1983.

/ ستار عودی /