تندگویان ، محمدجواد ، وزیر نفت دولت محمدعلی رجایی . وی در 26 خرداد 1329 در خانی آباد تهران به دنیا آمد. پدرش ، حاج جعفر، در میدان بهارستان مغازة کفاشی داشت . تندگویان علوم مقدماتی قرآنی را نزد پدرش فراگرفت و با حضور در مسجد بینایی و هیئتهای بنی فاطمه و فاطمیون خانی آباد با تعالیم دینی آشناتر شد. پس از گذراندن دورة ابتدایی (1336ـ 1341 ش )، دورة متوسطه را در 1342 ش در دبیرستان جعفری اسلامی آغاز کرد (کامور بخشایش ، ص 7، 13؛ جباری ، ص 5؛ دولت عشق ، ص 45ـ46). قیام 15 خرداد در این سال بشدت او را تحت تأثیر قرار داد و موجب آشنایی او با نهضت و افکار امام خمینی شد. در 1346 ش ، دورة متوسطه را با موفقیت به پایان رساند. از نیمة اول سال تحصیلی 1347ـ 1348 ش تحصیلات خود را در دانشکدة نفت آبادان آغاز نمود و بلافاصله با انجمن اسلامی دانشجویان همکاری کرد و در مدتی کوتاه ، عضوی بسیار فعال و مؤثر شد. او از شخصیتهایی چون مرتضی مطهری ، علی شریعتی ، محمدتقی جعفری برای ایراد سخنرانی در دانشکدة نفت دعوت کرد ( نفت و ایثار ، ص 14ـ 15؛ جوانبخت ، ص 15ـ16، 21ـ23؛ دولت عشق ، ص 46ـ47) و هم زمان با این اقدامات ، با انجمنهای اسلامی دانشجویان

ایرانی خارج از کشور به همکاری و تبادل افکار پرداخت

(ایران . مجلس شورای اسلامی ، ص 9). در 1351 ش ، دورة کارشناسی مهندسی پتروشیمی را به پایان رساند و در پالایشگاه نفت تهران به کار مشغول شد. در شهریور 1352، حدود

یک سال پس از فارغ التحصیلی ازدواج کرد. پس از آن در

آبان 1352 به آبادان رفت تا فعالیتهای انجمن اسلامی

دانشکدة نفت آبادان را گسترش دهد اما با اعمالِ فشار

ساواک از پالایشگاه تهران اخراج شد (پروندة بازجویی محمدجواد تندگویان در ساواک تهران موجود در مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، اسناد ش 183، 184، 781؛ جوانبخت ، ص 27ـ29). تندگویان در 13 آبان 1352 در پالایشگاه تهران دستگیر شد و حدود هفت ماه در زندان انفرادی بود. سپس دادگاه او را با احتساب مدت بازداشت به یک سال زندان محکوم کرد. در آبان 1353 آزاد شد و به عنوان سرباز صفر

به شیراز اعزام گردید و پس از اتمام این دوره ، در شرکت

بوتان گاز مشغول به کار شد اما در 6 تیر 1354، با اِعمال

فشار ساواک و به بهانة نقص پرونده ، مجبور به استعفا

گردید. سپس ، به منظور دورماندن از نظارت ساواک ، پیشنهاد

کار در شرکت پارس توشیبا (پارس خزر فعلی ) را در رشت پذیرفت و از 1354 تا 1356 مدیر تولید آن شرکت بود.

او در 1356 ش ، در رشتة مدیریت صنعتی در مدرسة عالی مدیریت وابسته به دانشگاه هاروارد پذیرفته شد و در 1357 ش موفق به دریافت مدرک کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی

گردید و به شرکت پارس توشیبا بازگشت ( زنده عشق ، ص 193ـ 194؛ کامور بخشایش ، ص 55، 61؛ ایران . مجلس شورای اسلامی ، همانجا).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 مدیر شرکت پارس توشیبا شد و تا آذر 1358 این سمت را به عهده داشت . سپس معین فر، وزیر نفت وقت جمهوری اسلامی ایران ، وی را به کار دعوت کرد و او نمایندة قائم مقامِ وزیر نفت در آبادان و عضو اصلی کمیسیون پاکسازی در ادارة نفت آبادان گردید. در تیر 1359، سرپرستی مناطق نفت خیز به وی واگذار گردید و او تا مهر 1359 در این سمت بود (ایران . مجلس شورای اسلامی ، همانجا؛ کامور بخشایش ، ص 61ـ62). در نتیجة عملکرد موفقیت آمیز او در دورة سرپرستی مناطق نفت خیز در اول مهر 1359 برای تصدی وزارت نفت به مجلس شورای اسلامی معرفی شد و رأی اعتماد نمایندگان مجلس شورای اسلامی را برای تصدی این مقام به دست آورد (ایران . مجلس شورای اسلامی ، ص 20؛ کامور بخشایش ، ص 63). او در مدت کوتاهی ، کارکنان وزارت نفت را برای حفاظت از تأسیسات نفتی خوزستان سازماندهی کرد. در طول چهل روز وزارت ، به منظور نظارت مستقیم بر این عملیات سه بار به آبادان رفت اما در چهارمین سفرش به آبادان ، در 9 آبان 1359 نیروهای عراقی ــ که صبح آن روز جادة فرعی ماهشهر ـ آبادان را در اختیار گرفته بودند ــ وی را به همراه دو معاونش ، و دو تن از محافظانش به اسارت گرفتند (بوشهری ، ص 5؛ یحیوی ، ص 56؛ کامور بخشایش ، ص 71ـ72). دولت ایران با استناد به قوانین و مقررات بین المللی از مجامع جهانی ، بویژه صلیب سرخ ، برای آزادی وی استمداد کرد، اما عراق تندگویان را اسیر جنگی دانست ( روزشمار جنگ ایران و عراق ، کتاب پنجم ، ص 157؛ ترزیان ، ص 386ـ387).

با نزدیک شدن زمان بر گزاری اجلاس وزیران نفت اوپک در بالی اندونزی در 24 آذر 1359/ 15 دسامبر 1980، دولت ایران درخواست کرد که موضوع حملة عراق به ایران و اسیر شدن وزیر نفت در دستور کار اجلاس قرار گیرد ( رجوع کنید به «اوپک و جنگ »، در مجموعة اسناد بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدّس ، پروندة مجامع بین المللی ، کد 6) اما با تلاش عراق و چند کشور حامی آن ، این موضوع از دستور کار اجلاس حذف شد و به هیئت ایرانی فقط اجازه داده شد در این خصوص بیانیه ای صادر کند (خبرگزاری پارس ، گزارشهای ویژه ، ش 372، مورخ 25 آذر 1359؛جباری ،ص 35). تا یک سال بعداز اسارت او و تا زمانی که دولت محمدعلی رجایی بر سر کار بود، تمامی نامه های وزارت نفت به نام محمدجواد تندگویان صادر می شد. در دوران اسارت ، تنها دو نامه از وی به خانواده اش رسید که آخرین نامه مورخ 24 فروردین 1361 است (آقائی سریرزه ، ص 20؛ جوانبخت ، ص 95ـ 96).

پس از گذشت حدود یازده سال ، با آزاد شدن تدریجی اسرای ایرانی در 1369 ش ، اخباری حاکی از زنده بودن تندگویان انتشار یافت ؛ ولی دولت عراق اعلام کرد که وزیر نفت سابق ایران در 1361 ش / 1982 در سلولش خودکشی کرده است . در پی انتشار این خبر، در 14 آذر 1370 هیئتی از ایران برای روشن شدن واقعیت امر، به عراق سفر کرد. نظر هیئت ایرانی این بود که تندگویان زنده است اما عراقیها از همان ابتدا با ارائة مدارکی شامل عکس و گواهی فوت و گزارش پزشکی قانونی ، این نظر را رد کردند (مهدی تندگویان ، مصاحبة

مورخ 9 مرداد 1382؛ کامور بخشایش ، ص 77ـ 78، 81؛ جوانبخت ، ص 26). پس از قطعی شدن شهادت تندگویان ، عراق از استرداد پیکر او امتناع نمود که سرانجام با پیگیری و پافشاری ایران ، جنازة مومیایی شده اش ، پس از گذشت یازده سال از زمان اسارت ، تحویل گرفته شد و به ایران انتقال یافت و در 29 آذر 1370 در قطعة 72 تنِ (شهدای 7 تیر 1360) بهشت زهرا به خاک سپرده شد (روزنامة جمهوری اسلامی ، ص 2). هیئت ایرانی ، بر مبنای مشاهدات و معاینات کالبد شکافی ، تاریخ شهادت وی را در فاصلة سالهای 1367ـ 1368 ش دانسته اند (جوانبخت ، ص 84). بر روی سنگ قبر او تاریخ شهادت ذکر نشده است .

---

منابع :
(1) مجتبی آقائی سریرزه ، نفت در گذر زمان : از پیدایش تا جنگ تحمیلی ، تهران 1380 ش ؛
(2) ایران . مجلس شورای اسلامی ، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی : از جلسة 41 تا جلسة 60 ، تهران 1359 ش ؛
(3) بهروز بوشهری ، ده سال اسارت : خاطرات بهروز بوشهری ، تهران 1369 ش ؛
پی یر ترزیان ، داستان اوپک ، ترجمة

(4) عبدالرضا غفرانی ، ( تهران ) 1367 ش ؛
(5) مهدی تندگویان ، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ، واحد تولید، مصاحبه ، 9 مرداد 1382؛
(6) جلیل جباری ، شهید غریب : روایتی از اسارت شهید تندگویان ، تهران 1373 ش ؛
(7) محمود جوانبخت ، حکایت آن مرد غریب ، تهران 1380 ش ؛
(8) دولت عشق : ویژه نامة بزرگداشت وزیران و پانزده هزار شهید دولت ، تهران : ستاد بزرگداشت وزیران و پانزده هزار شهید دولت ، تهران 1381 ش ؛
(9) روز شمار جنگ ایران و عراق ، کتاب پنجم : هویزه ، آخرین گامهای اشعالگر: زمینگیر شدن و توقف کامل دشمن ، تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ، 1373 ش ، روزنامة جمهوری اسلامی ، ش 3637، 30 آذر 1370؛
(10) زنده عشق : زندگینامة شهید محمدجواد تندگویان ، تهران : وزارت نفت ، ادارة کل روابط عمومی ، 1378 ش ؛
(11) جواد کامور بخشایش ، یاس در قفس : داستان زندگی و شهادت غریبانة محمدجواد تندگویان ، تهران 1380 ش ؛
(12) نفت و ایثار: زندگینامه و یادوارة شهیدان و مفقودین شرکت ملی نفت ایران ، تهران : موسسة فرهنگی و هنری شقایق روستا، 1381 ش ؛
(13) محسن یحیوی ، آزادگان در بند ، تهران 1367 ش .

/ حسین یکتا /