responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3926

 

التنبیه و الاِشراف ، کتابی به عربی در تاریخ و جغرافیا از ابوالحسن علی بن حسین مسعودی * (متوفی 345). به نوشتة مسعودی (ص 83، 158، 184، 401)، این کتاب در بر دارندة گزیده ها و کلیاتی است که یادآور (تنبیه ) تألیفات پیشین او و منظری (اِشراف ) برای آگاهی از اطلاعات آثار قبلی نویسنده است . التنبیه و الاشراف ، که احتمالاً آخرین کتاب مسعودی است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «المسعودی ») و تألیف آن در سال وفات وی به پایان رسیده ، حاوی خلاصه ای از اطلاعات همة کتابهای او و تحلیل آنهاست (کراچکوفسکی ، ص 139).

مسعودی التنبیه و الاشراف را تألیفی مختصر و هفتمین کتاب در سلسله تألیفات تاریخی خود خوانده است . وی در 344 نگارش این کتاب را آغاز کرد و در همان سال آن را به پایان رساند و سال بعد، هنگام اقامت در فُسطاطِ مصر، پس از بازنگریِ کتاب ، مطالبی بر آن افزود ( رجوع کنید به ص 5ـ6،400ـ401) که امروزه همین ویراستة اخیر در دست است (جوادعلی ، ص 18). وی در این کتاب از شرح و بسط مطالب و بحث و جدل پرهیز کرده و برای توضیحات بیشتر به کتابهای دیگر خود ارجاع داده است (مسعودی بیست عنوان از کتابهای خود را در التنبیه و الاشراف یاد کرده است رجوع کنید به مقدمة دخویه ، ص VI-VII ).

آنچه در التنبیه و الاشراف ، همانند مُرُوج الذهب * ، دیگر اثر برجای ماندة مسعودی ، جلب توجه می کند، پیوستگی تاریخ و جغرافیای علمی است . مسعودی ، باتوجه به تأثیر جغرافیا و عوامل محیطی در زندگی انسان ، این دو دانش را به گونه ای ممتاز و ابتکاری درهم آمیخته است (جوادعلی ، ص 26؛ روزنتال ، ص 107ـ 108).

در مقدمة التنبیه هدف از تألیف این اثر و شماری از آثار پیشین نویسنده و موضوعات گوناگون آنها ذکر شده است . سپس فصلهایی به مطالب جغرافیایی اختصاص یافته است که حدود یک پنجم کتاب را در برمی گیرد. این فصلها مشتمل اند بر اطلاعات عمومی در بارة جغرافیای طبیعی ، نجوم ، هیئت افلاک ، تأثیر نجوم (احکام نجوم )، ترکیب عناصر، تقسیم زمان و ویژگیهای فصول سال ، بادهای چهارگانه و جهت وزش و تأثیر آنها، شکل و مساحت و قسمتهای گوناگون زمین ، ویژگیهای هر ناحیه و تأثیر آن در ساکنان آنجا، وصف اقالیم و تأثیر آب و هوا، دریاها و اقوام هفت گانه ( رجوع کنید به ص 2ـ84). مسعودی نظریات معروف قرن چهارم را خلاصه ، و جغرافیای توصیفی را به همان صورت قدیم (بر اساس هفت اقلیم ) عرضه کرده و در بارة اقلیم چهارم ، که عراق در آن قرار دارد، مطالب بیشتری آورده است . در فصل مربوط به اقوام ، از هفت قوم بزرگ دوران قدیم یاد کرده است ، بدین قرار: ایرانیان ، کلدانیان (که عرب و یهود را جزو آنان آورده )، اروپاییان (یونانیان و رومیان و صَقلابیان و فرنگان )، لیبیاییان و عامة افریقاییان ، ترکان ، هندیان و سندیان ، و چینیان که مردم سرزمین کره را نیز جزو آنان دانسته است . مسعودی مدتها پیش از آنکه اندیشة وحدت اقوام سامی به صورت نظریه ای علمی در اروپا مطرح شود، به آن می اندیشیده ، ولی کلمة خاصی برای نامگذاری مجموع آنها نداشته است . در ضمنِ این مباحث ، برخی مطالب جانبی ، مانند محل دریاچة ارومیه و آتشفشانهای فارس ، نیز آمده است (کراچکوفسکی ، ص 144ـ 145).

چهار پنجم کتاب ، مشتمل بر تاریخ عمومی جهان ، در دو قسمت تنظیم شده است : تاریخ پیش از اسلام و تاریخ اسلام تا رویدادهای سال 345، مقارن خلافت مطیع عباسی (344ـ 364). قسمت نخست طبقه بندی موضوعی دارد و مشتمل است بر مباحثی مانند دودمانهای پادشاهی قدیم ایران و یونان و روم ، رویدادهای مهم مسیحیت ، وصف قلمرو روم و ولایات آن ، مبادلة اسیران میان مسلمانان و رومیان ، تاریخ اقوام و پیغمبران و ملوک ، و مطالبی در بارة گاه شماری اقوام . قسمت تاریخ اسلام آن شامل سیرة پیامبر و شرح سالشمار رویدادهای پس از هجرت (تا سال دهم ) است که با نامگذاری ویژة هر سال آغاز می شود. مسعودی در این قسمت با توجه به اختلاف روایات ، مباحث را جامع و مرتب و در عین حال مختصر تنظیم کرده است ( رجوع کنید به ص 278ـ279). حوادث سالهای بعد بر اساس توالی دوران خلفا می آید. بخش پایانی کتاب ، بویژه قسمتِ خلفایِ عباسیِ معاصرِ مؤلف ، بسیار مختصر است و تنها به بیان روز جلوس خلیفه و وفات و ویژگیها و اوصاف شخصی وی بسنده کرده و حتی رویدادهای مهم را در بر ندارد ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 398ـ400؛ جوادعلی ، ص 19).

التنبیه و الاشراف از نظر تاریخ علوم و ادیان نیز اهمیت دارد و شامل مباحثی در فلسفه ، نجوم ، پزشکی ، ادیان کهن و عقاید است (خالدی ، ص 29). از برخی آداب و رسوم رایج نزد اقوام و مذاهب نیز سخن گفته است ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 125، 147، 161، 172، 215؛ عسگری ، ص 100ـ101).

التنبیه و الاشراف با وجود حجم اندک (یک پنجم مروج الذهب )، حوزة علایق علمی مسعودی را نشان می دهد (اشبول ، ص 75). مطالب و مواد اصلی التنبیه هرچند در اساس بر گرفته از آثار تاریخی ـ جغرافیایی پیشین مؤلف است ، نمی توان آن را صرفاً خلاصه ای از آنها شمرد ( د. اسلام ، همانجا؛ اشبول ، ص 74ـ75؛ جوادعلی ، همانجا). حتی با وجود همسانی با مروج الذهب در طرح کلی و موضوعات اصلی ، باید آن را اثری مستقل دانست که از جهاتی مبسوطتر است . التنبیه متضمن مطالب تازه و تکمیلی است که گزارشهای تاریخی آن ، حوادث معاصر مؤلف را در جهان اسلام و سرزمینهای غیراسلامی در بر می گیرد. نویسنده در این کتاب همچنین پاره ای از اشتباهات تاریخی و ترتیب زمانی یا خطاهایی خاص در داده ها و داوریها را که در مروج الذهب راه یافته ، تصحیح کرده است ، از جمله فصل مربوط به امپراتوری روم شرقی (بیزانس ) و ظهور و گسترش آیین مسیحیت که نمونه ای برجسته در این شیوة اصلاحی و تکمیلی است (اشبول ، ص 76ـ77).

روش تألیف مسعودی تقریر ادیبانه است نه روایت مستند؛ ازینرو، در پاره ای موارد از منابع خود یاد نمی کند ( رجوع کنید به کراچکوفسکی ، ص 146). شیوة نگارش وی آسان و روشن است ؛
الفاظ مشکل و اصطلاحات و اسامی خاص را تفسیر، و وجه تسمیة برخی اسامی را بیان می کند و در بارة ساختار زبانها و اشتقاق لغات و معانی آنها و ویژگی خطهای کهن بحث می کند ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 35، 55، 78ـ79، 85،90ـ93 و جاهای دیگر؛
نیز رجوع کنید به سویکت ، ص 303؛
عسگری ، ص 98ـ99).

منابع مسعودی در تألیف آثارش عبارت اند از: مشاهدات وی ، که حاصل سفرهای بسیار اوست ، مثلاً بر اساس مشاهدات خویش به وصف اهرام مصر، منارة اسکندریه ، آثار باستانی و آتشکدة شیز در آذربایجان و بیت الذهب (معبدی در هند) پرداخته ( رجوع کنید به ص 19، 45ـ 48، 95، 201)؛
منابع شفاهی ، که از طریق دیدار و گفتگو با علما و شاهدان عینی بدان دست یافته و مطالبی در بارة انساب و سیره و تاریخ خلفا را از سخنان مشایخ و علما نقل کرده است ( رجوع کنید به همان ، ص 267، 300) و نیز منابع مکتوب ، یعنی تألیفات نویسندگان پیشین یا معاصرش ( رجوع کنید به سویکت ، ص 155؛
جوادعلی ، ص 24ـ25). مسعودی برای قضاوت در بارة اقوام و ادیان ، علاوه بر فعالیت علمی و مطالعة منابع مکتوب ، به ملاحظات تجربی پرداخته و با دقت و علاقه و بی طرفی از نمایندگان عقاید مختلف پرسش ، با آنان گفتگو (کراچکوفسکی ، ص 145) و زمان و محل دیدارهای خود را بدقت ضبط کرده است . وی در بغداد، فلسطین ، اردن و رقّه با علما و دانشمندان یهودی مناظرات بسیار کرده و اطلاعات ارزشمندی در بارة آیین یهود، کتب مقدّس و طب و فلسفه گرد آورده ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 112ـ114؛
سویکت ، ص 171ـ172)، همچنین در بغداد و تکریت با علمای مسیحی در بارة مسائل دینی و فلسفی بحث و گفتگو کرده است ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 155؛
سویکت ، ص 172ـ173). وی پس از دیدار و مباحثه با روحانیان زردشتی و رجوع به منابع ایشان ، برخی از آرای ملل و نحل نویسان معاصرش را در بارة عقاید زردشتیان تصحیح نموده ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 91ـ94، 110؛
جوادعلی ، ص 39ـ 40) و علاوه بر آن در بسیاری از شهرهای ایران با خرم دینان مناظره و در کتاب خود از آنها یاد کرده است ( رجوع کنید به ص 353ـ354).

در میان منابع مکتوب مسعودی شماری از آثار فلاسفة یونانی ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 115؛
سویکت ، ص 188ـ194) و کتب هیئت و جغرافیا از دانشمندان یونانی و مسلمان ( رجوع کنید به سویکت ، ص 194ـ204) به چشم می خورد. مسعودی در فصل مربوط به ایران در بارة ابعاد گوناگون تاریخ اساطیری ، سیاسی ، دینی و فرهنگی بحث کرده است ( رجوع کنید به ص 85 ـ 108؛
سویکت ، ص 324). وی به ترجمه های عربی برخی از منابع ایرانی ، مانند خداینامه و آیین نامه و گاهنامه ، دسترسی داشته و از آثار دیگر نیز استفاده کرده است ؛
چنانکه در 303، در شهر استخر فارس ، نزد یکی از خاندانهای اشرافی ایران کتابی بزرگ و مصور در تاریخ پادشاهان ساسانی دیده بوده که آن را با جزئیات ارزشمندی وصف کرده است ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 106 به بعد؛
کریستن سن ، ص 62ـ63، 66ـ67، 265). همچنین به نظر می رسد که با کتابهای مانویان آشنایی داشته و احتمالاً مطالبی از آنها نقل کرده است ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 135؛
جوادعلی ، ص 40). تألیفات مسلم بن ابی مسلم جرمی ، بویژه در بارة سرزمین و پادشاهان و تشکیلات اداری روم ، نیز به احتمال بسیار از منابع وی بوده است ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 190ـ191؛
سویکت ، ص 215ـ216).

مأخذ مسعودی در باب آفرینش و سرگذشت پیامبران ظاهراً نسخه ای معتبر از ترجمة تورات به عربی بوده است ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 78، 81، 112). در بخش تاریخ اسلام نیز از آثار اخباریان و مورخان مسلمان بهره برده و نام مؤلف و اثر، یا یکی از آنها، را ذکر کرده است (سویکت ، ص 204ـ 205، 226).

مسعودی مطالب منابع مکتوب را دربست نپذیرفته ، بلکه آنها را با مشاهدات عینی خویش مقایسه و نقد کرده و گاه به مناقشه در آرای دیگران پرداخته است ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 55، 129ـ130؛
کراچکوفسکی ، ص 147).

وی در اواخر زندگی خود در مصر اقامت گزید و در سفرهای مکرر خویش به شام ، از طریق دیدار با علما و بازدید از کنیسه ها و کتابخانه های مسیحی ، به مطالب و منابع تازه ای در بارة تاریخ روم و مسیحیت دست یافت ( رجوع کنید به مسعودی ، ص 154ـ155، 159ـ161؛
جوادعلی ، ص 20، 48)، به گونه ای که حجم اطلاعات مربوط به تاریخ امپراتوری مسیحی روم شرقی و مناسبات آن با خلافت اسلامی ، در التنبیه و الاشراف سه برابر مروج الذهب است (اشبول ، ص 230)؛
ازینرو، اشبول وی را تنها مورخ مسلمان و عرب دانسته که در بارة تاریخ روم شرقی پس از اسلام روایتی منظم و مستقل فراهم آورده است (ص 247).

مسعودی در خلال مباحث کتاب بارها با رهاکردن رشتة بحث و پرداختن به مطالب استطرادی در موضوعات گوناگون ــ که گویای اطلاعات و مطالعات وسیع اوست ــ از موضوع اصلی دور شده ؛
ازینرو، گاهی مطالب مربوط به یک موضوع در کتاب پراکنده و بدون نظم و پیوستگی است (جوادعلی ، ص 21؛
نیز رجوع کنید به کراچکوفسکی ، ص 145، 147).

التنبیه و الاشراف از دو سدة پیش موردتوجه محققان بوده است . نخستین بار در 1225/1810 سیلوستر دو ساسی ، مستشرق فرانسوی ، بدان مراجعه کرد و تعلیقاتی بر آن نوشت (مسعودی ، مقدمة دخویه ، ص V ). پس از آن در 1312/1894 دخویه ، خاورشناس هلندی ، متن کامل کتاب را در جلد هشتم از > مجموعة جغرافیدانان عرب < در لیدن منتشر کرد. عبداللّه اسماعیل صاوی در 1357/ 1938 کتاب را با ملاحظاتی بر طبع دخویه ، در قاهره به چاپ رساند. التنبیه و الاشراف را کارادو وو به زبان فرانسوی (پاریس 1897) و عبداللّه عمادی به زبان اردو (حیدرآباد 1926) نیز ترجمه کرده اند (سزگین ، ص 183). این کتاب را ابوالقاسم پاینده ، از روی چاپ قاهره و مقابله با چاپ لیدن ، ترجمه و در 1349 ش در تهران منتشر کرد.


منابع :
(1) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 2، نفله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛
(2) سلیمان سویکت ، منهج المسعودی فی کتابة التاریخ ، ( ریاض ) 1407/1986؛
(3) علیرضا عسگری ، «مسعودی و التنبیه و الاشراف »، مقالات و بررسیها ، سال 30، دفتر 62 (زمستان 1376)؛
(4) جوادعلی ، «موارد تاریخ المسعودی »، سومر ، ج 20، ش 1و2 (1964)؛
(5) ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی ، تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلامی ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1379 ش ؛
(6) مسعودی ، تنبیه ؛








(7) Arthur Emanuel Christensen, L'Iran sous les Sassanides , Osnabrدck 1971;
(8) EI 2 , s.v. " A l-Mas ـ u ¦d ¦â " (by Ch. Pellat);
(9) Tarif Khalidi, Islamic historiography: the histories of Mas ـ u ¦d  ¦, Albany N.Y. 1975;
(10) Franz Rosenthal, A history of Muslim historiography , Leiden 1968;
(11) Ahmad M. H. Shboul, Al-Mas ـ u ¦d  ¦& his world : a Muslim humanist and his interest in non-Muslims , London 1979.

/ محمدرضا ناجی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3926
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست