responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3924

 

تنبیه الخواطر و نزهة النواظر ، کتابی به عربی تألیف وَرّام بن ابی فراس حلّی ، فقیه و محدّث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم . شیخ ابوالحسین ورّام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حلّه ، که تا چند قرن پس از وی مرکز تشیع و فقاهت بود، به دنیا آمد. از تاریخ ولادت وی اطلاعی در دست نیست . بسیاری از شرح حال نویسان او را عرب نژاد و از نسل مالک اشتر، صحابی حضرت علی ، دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به منتجب الدین رازی ، ص 128ـ129؛ حرّعاملی ، قسم 2، ص 338؛ محسن امین ، ج 4، ص 621) ولی بنا به تحقیقات مصطفی جواد (ص 84 ـ 121)، نیاکان وی از موَالیانِ کُردِ بنی اشتر بودند که در سال 66 همراه مختار ثقفی قیام کردند. ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند (حسن امین ، ج 1، ص 249). او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همة مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت (ابن حجر عسقلانی ، ج 6، ص 218؛ حسن امین ، همانجا). وی در دوم محرّم 605 در حلّه وفات یافت (ابن اثیر، ج 12، ص 282). پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه السلام به خاک سپردند (حسن امین ، همانجا).

از استادان وی ، سدیدالدین محمودبن علی حِمصی * (منتجب الدین رازی ، ص 129؛ حرّعاملی ، همانجا؛ افندی اصفهانی ، ج 5، ص 282) و از مشایخ روایی وی ، محمدبن محمدبن هارون معروف به ابن کمال بودند (افندی اصفهانی ، همانجا). او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد (همانجا) و در تنبیه الخواطر (ورّام ، ج 2، ص 303) به نام او تصریح کرده است .

ابوعبداللّه محمدبن جعفر مشهدی ، صاحب المزار ، از ورّام روایت کرده (محسن امین ، ج 9، ص 202) و شهیدثانی نیز به واسطة او از ورّام روایت نموده است (حرّعاملی ، همانجا؛ قس افندی اصفهانی ، ج 5، ص 283ـ284).

از آثار ورّام ، جز تنبیه الخواطر ، کتابی را با عنوان مسئلة

فی المواسعة و المضایقة نام برده اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 20، ص 395).

شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست (همانجا) از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حلّه دیده است . ابن طاووس در برخی آثار خود، همچون الامان من اخطار الاسفار و الازمان (ص 103)، تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست . وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته ( رجوع کنید به 1370،ص 109) و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است ( رجوع کنید به همو، 1377 ش ، ص 156). ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل بیت پیامبر سخن گفته است (همانجا).

عنوان کتاب ورّام در منابع به صورتهای دیگر نیز آمده است ، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر (مجلسی ، ج 1، ص 10، 22، 106)، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر (آقابزرگ طهرانی ، ج 12، ص 66؛
زرکلی ، ج 8، ص 113)، تنبیه الخواطر (نوری ، ج 1، ص 109؛
محسن امین ، ج 3، ص 448)، تنبیه الخاطر (مجلسی ، ج 1، ص 29، ج 85، ص 4)، نزهة الناظر (آقابزرگ طهرانی ، ج 20، ص 109) و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر (حسن امین ، ج 1، ص 250). این کتاب به مجموعة ورّام نیز معروف است . همانطور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب و الترهیب والمواعظ و الزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 24، ص 130)، بر می آید، موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است .

تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل ، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات . جزء نخست شامل 66 عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است . در جزء اول ، تأثیر احیاء علوم الدین * غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست . ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آنکه نامی از غزالی ببرد. مضامین عمدة این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق ، بر شمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی در بارة آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی ، فصول متعددی در بارة مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت . در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است . از دیگر مطالب این جزء خطبه های پیامبر و امامان و مناظره های شیعیان است .

به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنّت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده ؛
چنانکه در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین ، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است . اشکال کتاب ، مانند بیشتر کتابهایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است ، بررسی نشدن مستندات است و به نوشتة حرّعاملی (همانجا)، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. مجلسی (ج 1، ص 29)نیز در عین استفادة بسیار از این کتاب ، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل سنّت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می کند. گرچه به نظر آقابزرگ طهرانی (ج 24، ص 131) ورّام بعمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.

در هر حال مجموعة ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده اند.

بنا به نوشتة میرزاعبداللّه افندی اصفهانی در ریاض العلماء (ج 5، ص 286)، از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است . ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخة چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریرمفصّل کتاب بوده است (کولبرگ ،ص 386).

نسخة متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302ـ1303 در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است .

ترجمة فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان مجموعة ورّام : آداب و اخلاق در اسلام در 1369 ش در مشهد منتشر شد. به نوشتة آقابزرگ طهرانی (ج 4، ص 134)، در 1301 سیدصادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است .


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن اثیر؛
(3) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/ 1971؛
(4) ابن طاووس ، الامان من اخطار الاسفار و الازمان ، قم 1409؛
(5) همو، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة ، چاپ غلامحسین مجیدی ، قم 1377 ش ؛
(6) همو، کشف المحجة لثمرة المهجة ، نجف 1370/ 1951؛
(7) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401ـ ؛
(8) حسن امین ، مستدرکات اعیان الشیعة ، بیروت 1408ـ1416/ 1987ـ1996؛
(9) محسن امین ، اعیان الشیعة ، چاپ حسن امین ، بیروت 1403/ 1983؛
(10) مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 4، ش 1 (1375/ 1956)؛
(11) محمدبن حسن حرّعاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم 2، قم 1362 ش ؛
(12) زرکلی ؛
(13) اتان کولبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم 1371 ش ؛
(14) مجلسی ؛
(15) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی ، الفهرست ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، قم 1366 ش ؛
(16) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل ، چاپ سنگی تهران 1318ـ1321، چاپ افست تهران 1382ـ1383؛
(17) مسعودبن عیسی ورّام ، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام ، ( چاپ علی اصغر حامد ) ، تهران ?( 1376 ) .

/ علیرضا بهاردوست /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3924
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست