تَمیم بن مُعِزّ فاطمی (یا تمیم بن مَعَدّ) ، شاعر تونسی و امیرزادة خاندان فاطمی در سدة چهارم . پدرش ، مَعَدّ ملقب به معزّ لِدین اللّه (متوفی 361)، شعر می سروده و از او ارجوزه ای در بحر رمل به نام ذات الدُرَر باقی مانده است (بغدادی ، ج 2، ستون 465). تمیم در 337 و به گفتة محققان دیوان او (مقدمه ، ص و) در شهر مهدیة تونس به دنیا آمد. مرگ او را به اختلاف در 368 (ابن جوزی ، ج 14، ص 262؛ ابن تغری بردی ، ج 4، ص 133) یا 374 (ابن ابّار، ج 1، ص 301؛ بروکلمان ، ج 2، ص 103؛ ابن خلّکان ، ج 1، ص 33: سیزدهم ذیقعدة 374) و محققانِ دیوان وی در 375 نوشته اند (مقدمه ، ص ف ). این شاعر را نباید با تمیم بن معزّ، چهارمین امیر زیری (متوفی 503) اشتباه کرد ( رجوع کنید به ابن تغری بردی ، ج 5، ص 198). تمیم با آنکه پسر بزرگ معزّ بود، به سبب معاشرت با مخالفان پدرش ، از ولیعهدی برکنار شد و برادر کوچکترش ، عبداللّه ، ولیعهد شد (همان ، مقدمه ، ص ک ـ ل ). چون عبداللّه در 364 و پیش از مرگ پدر درگذشت ، با وجود تمایل مردم به انتخاب تمیم ، برادر دیگر وی نزار ملقب به عزیز ولیعهد گردید (همان ، مقدمه ، ص م ). تمیم به حکم برادر تسلیم شد و به مدح او پرداخت (همان ، مقدمه ، ص ن ). او فردی بخشنده و در عین حال عیاش و اهل لهوولعب بود (همان ، مقدمه ، ص ع ).

تمیم را نخستین شاعر بزرگ سرزمین مصر (زیات ، ص 395) و در بلاغت و فصاحت ، همانند ابن معتز عباسی (متوفی 296) نمونة کامل این فنون دانسته اند ( دیوان ، مقدمه ، ص ه ). از او، با آنکه کمتر از 40 سال عمر کرد، حدود 000 ، 5 بیت باقی مانده است . در دهه های نخستین سدة پنجم ، شعر او در خراسان بزرگ رایج شد؛ احتمالاً داعیان فاطمی در انتشار شعر او در سرزمینهای خاوری مؤثر بوده اند. ثعالبی (ج 1، ص 525 ـ 534) 130 بیت و باخرزی (ج 1، ص 89 ـ94) 35 بیت از سروده های او را ذکر کرده اند.

دیوان تمیم مشتمل است بر قصیده ، غزل و قطعه . او اشعاری در بارة زهد و پارسایی (ص 83 و جاهای دیگر) و نیز اشعاری در بارة باده و باده گساری (ص 84 و جاهای دیگر) سروده است . مدحِ پدر و نیاکان و برادران و افتخار به تبار عَلَوی (ص 12) و مرثیه در بارة امام حسین علیه السلام و واقعة کربلا (ص 117 ـ 121) و تعبیرهای ظریف در وصف معشوق (ص 294، 305 و جاهای دیگر) و رود نیل (ص 255، 285 و جاهای دیگر) و بستانها (ص 141 و جاهای دیگر) از مضامین و مشخصه های شعر اوست . قصیدة شصت بیتی رائیة او (ص 185 ـ 188) در ردِ قصیدة ابن معتز ــ که وی در بارة برتری عباسیان بر علویان سروده ــ آکنده از مضمونهای قرآنی و حدیث است . تمیم کلمة وصی را، که نمودار تشیع است ، بارها در بارة امام علی علیه السلام به کار برده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 12، 25، 187، 455). در دیوان او، واژگان فارسی و فارسی تبار، مانند نیلوفر (ص 82 و جاهای دیگر)، یاسمین (ص 70 و جاهای دیگر)، بنفسج (ص 58 و جاهای دیگر)، خرّم (ص 357) و نوروز (ص 64 و جاهای دیگر) فراوان دیده می شود که نشانة رواج این واژگان در شمال افریقاست .

دیوان تمیم با مقابلة یازده نسخه ( دیوان ، مقدمه ، ص د، ص ـ ر) در 1376، در قاهره چاپ شده است .

---

منابع :
(1) ابن ابّار، کتاب الحلة السیراء ، چاپ حسین مؤنس ، قاهره 1963ـ1964؛
ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر

(2) و القاهرة ، قاهره ?( 1383/ 1963 ) ؛
ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمدعبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادر

(3) عطا، بیروت 1412/1992؛
(4) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره 1367/1948ـ1949؛
(5) علی بن حسن باخرزی ، دمیة القصر و عصرة اهل العصر ، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، ج 1، قاهره ?( 1388/1968 ) ؛
(6) کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 2، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1968؛
(7) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 6؛
تمیم بن معزّ فاطمی ، دیوان ، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران ، قاهره 1376/1957، چاپ افست

(8) 1416/ 1995؛
(9) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، یتیمة الدهر ، چاپ مفید محمد قمیحه ، بیروت 1403/1983؛
(10) احمدحسن زیات ، تاریخ الادب العربی ، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست شیراز 1373ش .

/ محمود مهدوی دامغانی /