بانه لوقه (در صربی و به تلفظ امروز: بانیالوکا ) ، شهری قدیمی در شمال غربی بوسنه ، در دو سوی رودخانة ورباس . این شهر مرکز مهم فرهنگی و تجاری منطقه به شمار می رود و از 1290/1873 دارای راه آهن بوده است . در 1335 ش /1956 جمعیت آن 233 ، 42 تن بود که حدود یک سوّم آنها از مسلمانان بودند. در 1327 ش /1948 جمعیت شهر 233 ، 31 تن بود که 9951 تن «ملیّتِ نامشخص » داشتند (یعنی مسلمانانی بودند که به زبان صربی ـ کرواتی تکلّم می کردند، ولی ملّیتِ خود

را صربی یا کرواتی اعلام نکرده بودند). جمعیت بانه لوقه در 1360 ش /1981 به 618 ، 183 تن بالغ شده است . گذشته از بخش نووسِلِیه که در قرن دوازدهم / هجدهم توسعه یافت ،

و قسمتهای جدیدتر (واروش و پردگرادیه )، شهر دارای دو بخش دیگر است : قسمت علیای شهر (گورنْیی شهر ) ـ محل قلعة نظامی یا سکونتگاهی که قبل از فتح به دست ترکهای عثمانی (933/1527 یا 934/1528) وجود داشته ـ و قسمت سفلی (دونْیی شهر ) که در نیمة دوم قرن دهم /شانزدهم بنا شده است . در هر دو بخش آثاری از عصر عثمانی وجود دارد. از بیست و هفت مسجدِ این شهر دو مسجد در خورِ ذکر است : کهنترین آنها، که پس از عثمانیها ساخته شده و در قسمت علیای شهر قرار دارد، به مسجد خونکاریه (یا کارِواجامعه ) معروف است و سه بار تعمیر و بازسازی شده است (قدمت مسجدی که اکنون وجود دارد ظاهراً به 1240/1824ـ1825 می رسد). زیباترین مسجدِ قسمتِ سفلای شهر، فرهادیه (یا مسجد فرهادپاشا) نام دارد که در 987/1579 به فرمان فرهاد سوکولوویچ (صوقللی ) حاکم وقت بوسنه ، بنا شده است . محلات «گورنیی تَبَجی » و «دونیی تبجی » در قسمت علیای شهر، یادآور پیشة دبّاغی است که در قرن دهم و یازدهم / شانزدهم و هفدهم تقریباً در همة شهرهای بالکان پیشة عمدة اهالی بوده است . در قسمت سفلای شهر، در ساحل ورباس ، دژی («کاشتل ») برپاست که در زمان سلطنت مراد سوم (حک : 982ـ1003/ 1574ـ1595) ساخته شده و دومین قلعة نظامی شهر بوده است .

نکته ای که نخستین بار در سیاحتنامة اولیا چلبی آمده حاکی از این است که جزء «بانیا » درنام بانیالوکا در زبان صربی ـ کرواتی به معنای حمام است صرفاً اشتقاقی عامیانه و مبتنی بر چشمه های گوگردی موجود در این شهر است . این نام در واقع مرکب است از «بانیا»، شکل کهن صفت ملکی از نام «بان » («حاکم » و در این مورد: «شاه مجار») و «لوکا» (مرغزار کنار رودخانه ) جمعاً به معنای «مرغزارِ شاهی » است .

پس از سقوط امپراتوری بوسنه در 867/1463، مجارها ناحیة یایتسه را تصرّف کردند. بانیالوکا که اول بار در 899/1494 از آن یاد شده ،احتمالاً در همان زمان و به صورت قلعه ای نظامی ساخته شده است . بلافاصله پس از سقوط یایتسه ، ترکهای عثمانی بانیالوکا را فتح کردند (933/1527 یا 934/1528). بانیالوکا در عصر عثمانیها، بخصوص پس از اینکه درنیمة قرن دهم /شانزدهم اقامتگاه حاکم سنجقِ بوسنه از سارایوو به آن شهر منتقل شد، اهمیتی خاص یافت . پیشرفت سریع این شهر بیشتر مرهون شایستگی نخستین حکّامی بود که در آنجا اقامت گزیدند و از جملة آنان خصوصاً می توان فرهادپاشا سوکولوویچ پسر عموی محمدپاشا (صوقللی ) وزیر اعظم را نام برد. فرهادپاشا از 982/1574 حاکم بوسنه بود و در 998/ 1580 به مقام بیگلربیگیِ پاشالیقِ (پاشانشین ) نوبنیادِ بوسنه رسید. محل اقامت بیگلربیگی بوسنه تا 1048/1638 در این شهر بود و سپس به سارایوو انتقال یافت . فرهادپاشا بناهای بسیاری در آنجا ساخت . از جمله مسجد فرهادیه و نیز یک بازار و چندین مدرسه و مکتب و حمام و مغازه .

در 1071/1661 که اولیا چلبی از بانه لوقه دیدار کرد، این شهر بسیار پررونق بود و دو قلعة نظامی و 45 محله و 45 مسجد و 70 گردشگاه و چندین مدرسه و حمام و 300 دکان و 3 پل چوبی و یک بَدِستان (بِزِسْتان /بزّازستان : بازار سرپوشیده و محل فروش آثار گرانبها) و یک دارالافتاء و محکمة شرعیه و ادارة امور اوقاف داشت و شهر با 700 ، 3 باب خانه در آن زمان محل اقامت قائم مقام (نمایندة ) وزیر بوسنه بوده است .

در 1099/1688، اتریشیها، به فرماندهی مارگریو بادنی بانه لوقه را مدت کوتاهی تصرّف کردند و هنگام عقب نشینی بعضی از قسمتهای آن را به آتش کشیدند. در جنگ 1150/1737، بانه لوقه به محاصرة امیر هیلدبورگهاوزن درآمد، اما با پیروزی 17 ربیع الثانی /4 اوت علی پاشا حکیم اوغلی ، وزیر بوسنه ، از محاصره بیرون آمد. عمر افندی نوویایی این جنگ را وصف کرده است (بابینگر، ص 276ـ277). از آن زمان ، بانه لوقه تقریباً بی وقفه رو به پیشرفت داشته است هر چند تا پایان دورة سلطة ترکهای عثمانی نتوانسته است عظمت پیشین خود را به دست آورد. در 1267/1851، 37 محله و 126 ، 1 خانة مشمول مالیات در بانه لوقه وجود داشت . از آن پس ، کرسی یکی از شش «سنجقِ» بوسنه شد.

در زمان حملة اتریشیها به بوسنه (1295/1878)، بانه لوقه در اوّل شعبان /31 ژوئیه بی مقاومت تسلیم شد، اما در 15 شعبان /14 اوت جنگی میان مسلمانان بوسنه و اتریشیها در آن درگرفت . این شهر تا 1336/1918، که ضمیمة یوگسلاوی شد، تحت استیلای اتریش باقی ماند. در 1308 ش /1929 که یوگسلاوی براساس تقسیمات کشوری به 9 «بان نشین » تقسیم شد، بانه لوقه مرکز بان نشین ورباس گردید. از 1324 ش /1945 بخشی از شهر که صنعتی بود رو به توسعه گذاشت و صنایع غذایی و شیمیایی ، تولید ابزارهای ماشینی و برقی ، دخانیات ، پوشاک ، چوب و کاغذ گسترش یافت . بعضی از راههای مهم مواصلاتی یوگسلاوی سابق از این شهر می گذرد.

---

منابع :
(1) محمدظلی بن درویش اولیا چلبی ، اولیا چلبی سیاحتنامه سی ، ج 5، چاپ احمد جودت ، استانبول 1314، ص 504ـ 508؛


(2) F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leiden 1927;
(3) A. Bejtic ¨ , Banja Luka pod turskom vlas § c ¨ u (بانیالوکا تحت حکومت عثمانی ) , Nas § e Starine , I , Sarajevo 1953, 91-116;
(4) Enciklopedija Jugoslavije , I , Zagreb 1956, s.v. "Banjaluka";
(5) H, Kres § evljakovic ¨ , Stari bosanski gradovi (قلعه های قدیمی بوسنه ) , Nas § e Starine , I , Sarajevo 1953, 26-27.

(6) ) / بریتانیکا ؛
(7) د. ا. ترک ( با اضافاتی از )؛
د. اسلام / جورجف (