تمبوکتو (یا تِنبوکتو ، فرانسوی : تومبوکتو )، شهری با اهمیت تجاری و آموزشی در غرب افریقا. در َ46 16 عرض شمالی و َ1 3 طول غربی واقع است و امروزه مرکز اداری ششمین ناحیة جمهوری مالی است . قدیمترین ضبط نام این شهر به شکل «تُنْبُکْتُو» (ابن بطوطه ، ج 2، ص 707) و در

منابع اروپایی به صورت تنبوک است (اطلس کاتالان متعلق به 777/ 1375). سعدی (ص 21) این نام را با واژة عُجْره ،

به معنای برجستگی یا گره ، مرتبط می داند و می گوید که به

زبان آنها (احتمالاً زناگه ) این واژه نام کنیزی است که نگهبان نخستین اردوگاه چادرنشینان آنجا بوده است . نویسندگان

بعدی این واژه را «زنی با ناف بزرگ » تفسیر کرده اند اما

معقولتر آن است که این واژه از ریشة ب ک ت زناگه به

معنای «دور بودن یا پنهان بودن » (باسه ، ص 198) و ضمیر ملکی مؤنث تن مشتق شده باشد.

تمبوکتو تقریباً در یازده کیلومتری بستر رود نیجر قرار گرفته و با شهر کبره حدود شش کیلومتر فاصله دارد که بین ماههای مهر و فروردین ، آب این رود بر اثر طغیان ، به آنجا می رسد. این ناحیه در گذشته ، در سراسر سال از طریق آبراهه ای ، به نهری از شاخه های رود نیجر اتصال داشت . در سالهایی که رود نیجر بیشترین طغیان را داشته باشد، آب آن از طریق مجرایی پر پیچ و خم ــ که از نزدیکی مشرق کبره آغاز می شود ــ به داخل تمبوکتو راه می یابد. در دورة اشغال فرانسویها در 1312/

1894 محل اسکان دائمی تقریباً 800 متر از شمال به جنوب

و در عریضترین مکان تقریباً 630 متر از شرق به غرب

بود، جمعیت ثابت حدود 000 ، 7 تا 000 ، 8 تن بود و جمعیت فصلی متغیری نیز وجود داشت . در 1269/ 1853، بارت جمعیت ساکن آن را 000 ، 13 و میانگین جمعیت موقت را 000 ، 5 تن برآورد کرد. طبق برآورد او، حدود شهر، در

اوج خود (در قرن دهم / شانزدهم )، احتمالاً دو برابر اندازة کنونی بوده است اما تاکنون هیچگونه شواهد باستان شناختی

که ابعاد کامل شهر را نشان دهد، به دست نیامده است . گزارشهای اوایل قرن سیزدهم / اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم از وجود دیوارها و دروازه های کوتاه خبر می دهند اما در روزگار بارت این چیزها دیگر وجود نداشت ؛
خانه ها به طور عمده از خشت بود (و هنوز هم هست )، بام مسطح داشت و غالباً دو طبقه بود.

به لحاظ تاریخی ، تمبوکتو محلی بوده است برای داد و ستد کاروانهایی که از صحرا می آمدند با آنهایی که از راه آبی می آمدند و مسیر آنها در پایین دست به نیجریة امروزی و در قسمت بالا (از طریق دلتای داخلی نیجر) به مرکز سرزمین مالی می رسید. جمعیت این شهر همیشه مختلط بوده است . در این شهر که بربرهای صنهاجه آن را بنیان گذاشتند، عربهایی از واحه های گوناگونِ صحرا (وَلاته ، تُوات ، غَدامِس )، سوداگران و روحانیان سونینکه و دیوله / دیلّو، افراد سُنگای که در آغاز به عنوان فاتح در آن اقامت گزیدند و افراد قبایل فولانی / فُلبه و طوارق به عنوان اشغالگران موقت ، سکونت داشتند. لئوی آفریقایی در اوایل قرن دهم / شانزدهم آن را شهری سنگای زبان خوانده است (ج 2، قسم 7، ص 162). در این شهر هنوز سنگای ، زبان غالب است ، هر چند که در آنجا به عربی و تَمَجَق ( از زبانهای طوارق ) نیز فراوان تکلم می شود.

عبدالرحمان سعدی پیدایش شهر تمبوکتو را در پایان

قرن پنجم می داند (ص 20) اما این شهر در دو قرن و نیم نخست پیدایش آشکارا اهمیت ناچیزی داشته است ، چنانکه

تا دیدار ابن بطوطه از آنجا، در منابع عربیِ غیرعربها از آن

ذکری به میان نیامده است . ابن بطوطه ساکنان شهر را از مَسوفَه (ج 2، ص 707)، یکی از گروههای تشکیل دهندة صنهاجة نقابدار (مُلَثَّمون )، خوانده است . احتمالاً مسوفه اولین گروهی بوده اند که در این منطقه اقامت گزیده اند. آنها در زمانی که

دیگر افراد گروهشان به همراه حرکت مرابطون به سمت

شمال وارد مغرب اندلس می شدند، از مناطق صحرا به

سمت جنوب و مشرق حرکت کردند. در واقع مسوفه در

اواخر قرن پنجم / یازدهم برای مداخله در امور کَوکَو (گائو * ) بیشتر خود را به شرق کشاندند و سرانجام به منطقة تکده * مهاجرت کردند.

تمبوکتو هنگام دیدار ابن بطوطه ، زیر سلطة کشور مالی

بود، و احتمالاً نیم قرن در همین وضع بود. در حدود 725/ 1325 مَنسی ' موسی * ، حکمران مالی ، هنگام بازگشت از

حج ، از این شهر بازدید کرد. او در میان همراهانش کاتب

و ادیبی به نام ابواسحاق ابراهیم ساحلی معروف به طُوَیجِن داشت که اهل غرناطه بود. او منسی ' موسی را در مکه

ملاقات کرده و ترغیب شده بود که در بازگشت به مالی

وی را همراهی کند. هر چند، بی گمان ، جاذبة اصلی او برای منسی ' معلومات وی در فقه مالکی بوده اما از قرار معلوم او در معماری نیز مهارتهایی داشته است زیرا می گویند که در شهر تمبوکتو اقامتگاهی برای موسی و نیزیک جنجره ـ بیر (مسجدجامع ) ساخت .

در پایان قرن هشتم / چهاردهم قدرت مالی در حال افول بود ودر 837/1433ـ1434 شهر به سلطة گروهی در آمد که طوارق «مَغشَرَن » خوانده می شدند (سعدی ، ص 22) و ایشان حاکمی از صنهاجه ( به نام تنبکت کی محمد را )در آنجا بر گماردند. در 877/1468، گروههای طوراق از

شهر اخراج شدند و شهر به تصرف حکومت روبه رشد سنگای با ریاست سوُنّی (سُنّی ) علی در آمد. بسیاری از علمای

صنهاجة تمبوکتو به ولاته گریختند و برخی از علمای غیرصنهاجه که در آنجا ماندند با مخالفتهای شدیدی روبرو شدند. از این زمان تا سال 1000/ 1591 تمبوکتو بخشی از حکومت سنگای بود.

سنگای از 899/1493 تحت حکمرانی اَسکیا حاجّمحمد بن ابی بکر و اخلافش قرار گرفت . تمبوکتو در این دوران وارد مرحله ای از رونق و رشد شد؛
علمای آن عموماً مورد احترام و عنایت حاکمان وقت بودند. در سال 1000/1591 حکمرانان تمبوکتو بار دیگر عوض شدند و این هنگامی بود که حکومت سنگای از نیرویی که حکمران سعدی مراکش ، مولای احمد منصور، فرستاده بود، شکست خورد. در قرن بعد، به دلیل اینکه پایتخت اسکیاها در گائو بود، تمبوکتو تا حدی استقلال یافت . در دوران «باشاها» (معرّب «پاشا»، عنوانی نظامی که حاکمان جدید برای خود حفظ کردند) تمبوکتو پایتخت بود و بار دیگر علما مورد آزار قرار گرفتند. چندین تن از خاندان مسوفة اَقیت ــ که از فقهای اصلی شهر به شمار می آمدند و در حکومت اسکیاها دیوانِ قضا را در اختیار داشتند ــ به مراکش تبعید شدند. علمای دیگر داوطلبانه از شهر رفتند. در این دوران تمبوکتو به لحاظ فکری و تا حد زیادی اقتصادی وارد دورة طولانی افول و انحطاط شد. در دوره ای تقریباً چهل ساله ، حکومت نظامیان بتدریج پیوندهای خود را با سعدیها گسست . خود سعدیها

پس از مرگ احمد منصور در 1012/1603 در آشفتگی سیاسی به سر می بردند. پس از این دوران و تا اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم باشاها دولت ضعیفی در اطراف نیجر، از

جِنِّه تا حدود بَمبَه (در آغاز تا نزدیکی گائو) تشکیل دادند که مقرّ آن در تمبوکتو بود. در منابع عربی از آنها با عنوان «رُمات » (شَمخال اندازان ) یاد می شد. با گذشت زمان ، اخلاف آنها طبقة اجتماعی متمایزی تشکیل دادند که نامشان در زبان سنگای به «اَرمَه » تبدیل شد.

دولت باشاها ضعیف و دستخوش حملة دیگران بود، از جمله حملات طوارق صحرا، و سپس از قرن دوازدهم / هجدهم بمباره * / بَمبَره از جنوب غربی و نیز فُلبه . اعضایی از لشکرهای مراکشی و اندلسی ، که رمات را تشکیل می دادند، بین خود کشمکش و نزاع داشتند و تغییر متناوب باشاها و مقامات پایینتر زیاد اتفاق می افتاد. در فاصلة 999 تا 1248/1597ـ1832 دست کم 242 تن به مقام باشایی رسیدند که برخی افراد چند بار متصدی این مقام شدند.

قرن دوازدهم / هجدهم عصر مشکلات زیست ـ محیطی در آنجا بود که موجب قحطیها و بیماریهای همه گیر شد و کشمکش شدیدی بر سر منابع اندک موجود به بار آورد. در اواخر این قرن ، پادشاهی بمباره در سِگُو * نواحی غربی باشالِق (باشانشین ) را با حملات خود به ستوه آورد اما نتوانست هیچ بخشی از آن سرزمین را تصرف کند. طوارقِ کِل تدمکَّت نیز بدفعات به تمبوکتو حمله کردند که شاخصترین آنها در 1184/1770ـ 1771 بود و در آن ، محاصرة شهر فقط با مداخلة شیخ قادریه و مختار کُنتی ( رجوع کنید به کُنْته * )، به پایان آمد.

در 1241/ 1826 حکومت رو به رشد فلبة مِسینا تحت حکمرانی احمدو لُبّو * / شیخ احمد لبّو بر شهر مسلط شد اما در 1260/1844 طوارق آنها را به طور موقت بیرون راندند. دو سال بعد، حکومت فلبه با استفاده از قدرت خود برای جلوگیری از واردات غله به تمبوکتو از ناحیة دلتای داخلی ، دوباره بر شهر تسلط یافت اما توافقنامه ای با موافقت شیخ احمد بَکّائی ، نوة مختار کنتی ، منعقد شد. این توافقنامه با اینکه خراج را قید می کرد، اشغال نظامی را متوقف ساخت . در 1279/ 1862 که حاجّعُمر تال * فلبة مسینا را شکست داد، بَکّائی از استقلال تمبوکتو دفاع کرد و در 1281 حَمَدُاللهی / حَمَدلَّیْ را همراه با نیروهای فلبه محاصره کرد. قبیلة او مدتی تسلط خود را بر امور تمبوکتو حفظ کردند اما هنگامی که فرانسویها در 1311/ 1893ـ1894 منطقه را اشغال کردند، آنها به سوی ازواد عقب نشینی کردند و حوزة نفوذ و پیرامون شهر را در دست گروههای مختلف طوارق رها نمودند و خود شهر را چون طعمه ای سهل الوصول وا نهادند.

حاکمیت فرانسه تا استقلال کشور مالی در 1339 ش / 1960 ادامه یافت و تمبوکتو مقرّ فرماندهی یک مجمع بود. با اینکه تجارت با فراسوی صحرا بسیار کاهش یافت ، کاروانهای نمک (ازلای ) به آوردن محمولات خود از تاودینی (اکنون شهری در شمال کشور مالی )ادامه دادند. شهر از 1339 ش / 1960 به بعد، به رغم خشکسالی و شورش طولانی طوارق که در 1345 ش / 1966 خاتمه یافت و لطمات فراوانی به شهر وارد کرد، به طور عمده به عنوان محل جذب جهانگردان

به حیات خود ادامه داده است . در اوایل دهة 1350 ش /

1970 یک مرکز تحقیقاتی با عنوان «مرکز اسناد و تحقیقات احمدبابا» در این شهر تأسیس گردید که بیش از 000 ، 6

نسخة خطی عربی در آن گردآوری شده است ( رجوع کنید به هانویک ، 1992، ص 173ـ 181).

در ادبیات اروپا تمبوکتو به دلیل سهمی که در تجارت

طلا داشت ، به شهری افسانه ای بدل شد. طلا بویژه در

قرنهای نهم و دهم / پانزدهم و شانزدهم کالای مهمی در

تجارت با فراسوی صحرا به شمار می رفت . کالاهای کم بهاتری که تمبوکتو رونق و رفاه خود را مدیون آنهاست عبارت

بود از نمک ، پارچه ، غلات و برده و در قرن سیزدهم / نوزدهم

پر شترمرغ . مسیرهای مهم بیابانی به غدامس ، غات ، وَرجلان / وَرْقله ، تُوات و درة دَرَعَه منتهی می شدند. این نقاط نیز

به نوبة خود به شهرهای شمال افریقا نظیر طرابلس ، تونس ، الجزیره ، تِلِمْسان ، فاس و مراکش منتهی می شدند. سه شهر نخست ، بندرهای ورود تولیدات کارخانه های اروپا نظیر کاغذ، پارچه ، ظروف فلزی و شیشه ای بود. اصلیترین شریک تجاری تمبوکتو در جنوب جِنِّه بود که از آن راههایی به مرکز مالی و به سمت پایین به «سَوَنّا» (جلگه / مرغزار) و مناطق جنگلی منتهی می گردید که امروزه ساحل عاج و غنا نامیده می شود. از این سرزمینهای دور دست (منطقة بور مالی و جنگلهای اکن غنا) بود که گرد طلا (« تِبـْر ») به دست می آمد و اصلیترین وسیلة مبادله در تجارت خارجی محسوب می شد. معاملات کوچکتر محلی به کمک خرمهره («وَدَع ») انجام می گرفت . شهرت تمبوکتو آن را در اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم برای کاشفان اروپایی به نوعی غنیمت تبدیل کرد. افسر انگلیسی سرگرد الکساندر گوردن لینگ نخستین کسی بود که در 1241/1826 پا به این شهر گذاشت اما به هنگام بازگشت در صحرا کشته شد. نخستین سیاحی که از این سفر جان سالم به در برد و گزارشی از وضع شهر با خود برد، رنه کایه فرانسوی در 1243/

1828 بود. گزارشی قدیمتر در بارة تمبوکتو وجود دارد که آن را رابرت آدامز ، ملاح کشتی شکستة امریکایی ، نوشته (چاپ لندن 1816) است ؛
هرچند این گزارش پر از اشکال است ، احتمالاً واقعی است .

تمبوکتو همچنین در قرنهای دهم تا دوازدهم یکی از مهمترین مراکز آموزش اسلامی در غرب افریقا بوده است . مسجد سنکوره و محله ای به همین نام در شمال شرقی

شهر، مرکز سنّت تعلیمی به شمار می رفتند. مسجد قدیمی «جنجره ـ بیر» و مسجد سیدی یحیی (متعلق به قرن نهم )

به لحاظ برگزاری مراسم مذهبی شهرت بیشتری دارند. در سالهای بین 854 تا 1060 بیشتر ائمة مسجد سنکوره و قاضیهای شهر از دو خاندان صنهاجه بودند که فقط میان

خود وصلت می کردند. این دو خاندان از اخلاف اندا ـ اَگ محمد (اوج شهرت : 854) و معاصرش عمربن محمد اَقیت بودند.

از خاندان اقیت احمدبابا ( تنبکتی ) مشهور برخاسته است (متوفی 1036) که در تبعیدش به مراکش (1002ـ1016)

و هنگام تدریس در «جامع الشُرَفاء» شهرت بسیار یافت .

دیگر خانواده های روحانی سرشناس آن دوره عبارت بودند از: دیوله محمد بَغْیُع (متوفی 1002) که استاد اصلی احمدبابا تنبکتی * بود؛
اخلاف علمای فلبه ، محمد گیدادو (متوفی ح 985) و محمد گوردو (متوفی 1065) و اخلاف احمد مغیا (متوفی 1002). در قرن سیزدهم علمای عرب کنته برای دوره ای سنّت علمی شهر را احیا و در قرن چهاردهم خاندانهای حیدره و بوالاعراف آن را حفظ کردند. فرانسویها نیز در 1329/1911 در تمبوکتو مدرسه ای تأسیس کردند که در آن علوم اسلامی به عربی و گزیده ای از موضوعات غیردینی به فرانسوی تدریس می شد.

---

منابع :


1) مآخذ: ] ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم

(1) عریان ، بیروت 1407/ 1987؛
عبدالرحمان بن عبداللّه سعدی ،

(2) تاریخ السودان ، چاپ هوداس ، پاریس 1981؛
(3) لئوی آفریقایی ، وصف افریقیا ، ترجمه عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت 1983 [ ؛


(4) M. Abitbol, ed. and tr., Tombouctou au milieu du XVIII e siةcle d'aprةs la chronique de Mawla ¦ y al-Qa ¦ sim b. Mawla ¦ y Sulayma ¦ n , Paris 1982;
(5) H. Barth, Travels and discoveries in North and Central Africa , New York 1857-1859, repr. London 1965;
(6) R. Basset, Mission au Sإnإgal , Paris 1909;
(7) E. Bonnier, L'occupation de Tombouctou , Paris 1926;
(8) R. Cailliإ, Journal d'un voyage ب Tembouctou et ب Jennإ dans l'Afrique centrale , Paris 1830;
(9) J.O. Hunwick, in Sudanic Africa , III (1992);
(10) General [J.-J.-C.] Joffre, My march to Timbuctoo, London 1915;
(11) Alexander Gordon Laing, The letters of Major Alexander Gordon Laing , 1824-1826 , in Missions to the Niger , ed. E.W. Bovill, I, Cambridge 1964;
(12) O. Lenz, Timbouctou. Voyage au Maroc, au Sahara et au Soudan , Paris 1886;
(13) Th. Monod, De Tripoli ب Tombouctou: le dernier voyage de Laing , 1825-1826 , Paris 1977;
(14) Ha ¦ djd ¢ j ¢ ـ Abd al-Sala ¦ m Shabayn ¦ â , in J.G. Jackson, An account of Timbutcoo and Housa , London 1820 (see also I. Wilks and P. Ferguson, "In vindication of S ¦ â d ¦ â al-H ¤ a ¦ jj ـ Abd al-Sala ¦ m al-Shabayn ¦ â , in C. Allen and R.W. Johnson, ed., African perspectives , Cambridge 1970);
(15) Tadhkirat al-nisya ¦ n , ed. and tr. Houdas, Paris 1899-1901;


دو فرهنگ سرگذشتنامه ای منتشرنشده که در مرکز احمدبابا نگهداری می شوند نیز شایان ذکرند:

(16) احمدبن بابر اروانی ، السعادة الابدیة فی التعریف بعلماء تمبکتو البهیة ؛
احمد بوالاعراف ، ازالة الریب و الشک و التفریط فی ذکر

(17) المؤلفین من اهل التکرور و الصحراء و اهل شنقیط .

(18) 2) مطالعات : محمد غربی ، بدایة الحکم المغربی فی السودان الغربی ، ( بغداد ) 1982؛


(19) Abitbol, Tombouctou et les Arma , Paris1979;
(20) S.-M. Cissoko, "Famines et إpidإmies ب Tombouctou et dans le Boucle du Niger du xvie au xviiie siةcle", Bull. de l'IFAN , XXX (1966), 806-821;
(21) idem, Tombouctou et l'empire songhay , Paris 1975;
(22) F.Dubois, Tombouctou la mystإrieuse ,Paris1897;
(23) A.Dupuis- Yakouba, Industries et principales professions des habitants de la rإgion de Tombouctou , Paris 1921;
(24) M.A. Gomez, "Timbuktu under imperial Songhay: a reconsideration of autonomy", J.African hist ., XXXI (1990), 5-24;
(25) A.Hacquard, Monographie de Tombouctou , Paris 1900;
(26) Elizabeth Hodgkin, "Social and political relations in the Niger Bend in the seventeenth cntury", doctoral diss. Univ. of Birmingham 1987;
(27) J.O.Hunwick,"An Andalusian in Mali: a contribution to the biography of Abu ¦ Ish ¤ a ¦ q al-Sa ¦ h ¤ il ¦ â , c. 1290-1346", Paideuma , XXXVI (1990), 59-66;
(28) idem, A contribution to the study of Islamic teaching traditions in West Africa: the career of Muh ¤ ammad Baghayogho, 930/ 1523- 4-1002/1594", Islam et sociإtإs au sud du Sahara , IV (1990), 149-163;
(29) idem, "Secular power and religious authority in Islam: the case of Songhay", J. African hist. , XXXVII/ 2 (1996), 175-194;
(30) P. Marty, ـtudes sur l'Islam et les tribus du Soudan , II: La rإgion de Tombouctou , Paris 1920;
(31) R.Mauny, "Notes d'archإologie sur Tombouctou", Bull. de l'IFAN , XIV (1952), 899-918;
(32) H. Miner, The primitive city of Timbuctoo , Princeton 1953, revised ed. New York 1965;
(33) H.T. Norris, "Sanhajah scholars of Timbuctoo", BSOAS , XXX (1967), 635-640;
(34) Lt. Pإfontan, "Les Armas", Bull . du comitإ d'إtudes hist. et sci. de l'AOF , IX (1926), 153-179;
(35) idem, "Histoire de Tombouctou de sa fondation ب l'occupation franµaise", ibid., V (1922), 81-113;
(36) Elias N. Saad, Social history of Timbuktu , Cambridge 1983;
(37) M. Zouber, Ah ¤ mad Ba ¦ ba ¦ de Tombouctou ) 1556-1627 ) : sa vie et son oeuvre , Paris 1977.

/ ج . ا. هانویک ( د. اسلام ) /