بانه ، شهرستان و شهری در استان کردستان .

1) شهرستان بانه . در مغرب استان کردستان قرار دارد. از شمال و قسمتی از مغرب به آذربایجان غربی (شهرستانهای مهاباد و سردشت )، قسمتی از مغرب و جنوب به خاک عراق (پیشرفتگی شیلر) و از مشرق به شهرستان سقز محدود است . ناحیه ای کوهستانی است با جنگلهای تُنُکْ، که در قسمت علیای رشته کوه زاگرس قرار دارد. ارتفاعات مهمّ آن عبارت اند از: کوه کاکُرْ با مراتع فراوان (مرتفعترین قله 052 ، 2 متر)؛ کوه سوورکیو (بلندترین قله 229 ، 2 متر) و قلة کوتهِ رَشْ در دهستان نَنُور (به ارتفاع 842 ، 2 متر). در کوههای جنگلی آن درختان مازو، بلوط ، زالزالک ، گلابی وحشی ، بادام کوهی و گردو یافت می شود.

رودهای این شهرستان از ریزابه های زاب کوچک (زاب صغیر)اند و مهمترین آنها عبارت اند از: رود چومان که از به هم پیوستن دو رود (دو سرشاخة بزرگ ) نیروان و تاژه بان (تاژبان ) تشکیل می شود؛ رود شُوی که از دهستان شوی و از ده کیلومتری مغرب شهر بانه می گذرد و آثار بند قدیمی بر روی آن دیده می شود؛ رود بانه که از کوه خان در حد فاصل سقز و بانه ، در حدود پانزده کیلومتری شمال شهر بانه ، سرچشمه می گیرد و با جهت شمالی ـ جنوبی از شهر بانه می گذرد و سرانجام به چومان می ریزد؛ رود نمشیر که در دهستان نمشیر جریان دارد، قسمتی از رود زاب کوچک است که پس از گذشتن از بانه وارد عراق می شود و در بخشی از مسیر خود، حد طبیعی بانه و سردشت را تشکیل می دهد. شهرستان بانه چشمه سارهای فراوان دارد که مهمترین آنها کانی ناو، آب احمدآباد، آب شاجو وکانی گُویْز است . این شهرستان دو رشته قنات ، 113 چشمه و 126 چاه نیمه عمیق دارد. طرح احداث سد مخزنی بانه در پنج کیلومتری شمال شرقی شهر بانه بر روی رود بانه ، به منظور پی بردن به چگونگی و امکان آبگیری و انتقال آب به شهر در حال بررسی است . محصولات عمدة شهرستان بانه گندم ، جو و نخود است و توتونکاری محدودی نیز در آن انجام می گیرد. از درختان میوه ، سیب و گلابی در آنجا کاشته می شود. در دوره ناصرالدین شاه ، شکار کبک در مناطق روستایی بانه با مراسم خاصی صورت می گرفت (وقایع نگار کردستانی ، ص 47ـ 48). معادن مرمریت در حدود هفت ـ هشت کیلومتری جنوب شرقی شهر بانه در جادة بانه ـ مریوان ، در شش کیلومتری و همچنین حدود هفت و نیم ـ هشت کیلومتری شمال شرقی شهر بانه ، در جادة بانه ـ سقز استخراج می شود. جادة خاکی شهر بانه

به شهر سقز در دهستان سبدلو از گردنة خان (در ارتفاع 916 ، 2 متری ) می گذرد.

از آثار باستانی آن می توان از سنگ قبرهای نقاشی شده در گورستان نمشیر، و خمره هایی حاوی استخوان انسان و مُهره هایی نام برد که در دهستان پشت آربابا یافت شده است . در ده نمشیر (در دهستان نمشیر)، در دهکدة «کیوه رو» (در دهستان آلوت ) و در شمال آبادی شوی (در دهستان شوی ) آثاری از قلعه های قدیمی دیده می شود (توکلی ، ص 54ـ55).

اهالی آن مسلمان و شافعی مذهب اند و به کردی با گویش سورانی گفتگو می کنند. عده ای از آنان پیرو طریقه های نقشبندی ( رجوع کنید به نقشبندیه * ) و قادری ( رجوع کنید به قادریه * )اند. بانه ایها در خشکسالیها مراسمی در طلب باران اجرا می کنند (همان ، ص 68ـ69).

در 1316 ش ، طبق قانون تقسیمات کشوری ، بخش بانه در شهرستان مهاباد تشکیل یافت . در 1325 ش ، با تشکیل شهرستان سقز، بخش بانه به این شهرستان ضمیمه شد.

در 1340 ش ، جزو شهرستانهای استان کردستان بود. در 1359 ش ، بخش و دهکدة پهلوی دژِ بانه نام سابق خود ننور را بازیافت .

در آمارگیری 1296، جمعیت بلوک بانه به بیش از 000 ، 32 تن می رسید (وقایع نگار کردستانی ، ص 45) و مالیات آن در دورة ناصرالدین شاه 600 ، 5 تومان بود (همان ، ص 48). طبق آمارگیری 1370 ش ، جمعیت این شهرستان حدود 636 ، 90 تن بود که از آن میان 1ر45 درصد شهرنشین و 9/54 درصد روستانشین بودند.

2) شهر بانه ، (طبق آمارگیری جاری 1370 ش ، جمعیت آن 837 ، 40 تن ). در مرکز شهرستان ، در ارتفاع 525 ، 1 متری از سطح دریا، در دامنة شمالی کوه آربه با (آربابا)، حدود شصت کیلومتری جنوب غربی شهر سقز و 21 کیلومتری مرز عراق قرار دارد. گرمترین دمای آن گاهی به 5ر34 درجه و سردترین آن به 20 درجه زیر صفر می رسد. میزان بارش سالانة آن 921 میلیمتر است . باد سیاه (در زمستان و تابستان )، و باد شمال (که در تابستان موجب خنکی هوای آن می شود) در آنجا می وزد و بادهای دیگری به نامهای زلان و گردباد نیز دارد.

شهر بانه دارای آب لوله کشی است که از چشمه های پیرمراد و احمدآباد، در نزدیکی شهر، تأمین می شود. همچنین سه باغ عمومی و چند مجموعة ورزشی دارد.

بانه به سبب واقع بودن بر سر راه آسیای صغیر و آذربایجان به بین النهرین ، دارای اهمیّت سوق الجیشی است ؛ شهر بانه با جاده های فرعی به مراکز بخش اتصال دارد. در قدیم ، قلعة نظامی بَروژه ، ( بر فراز تپه ای ) در کنار شهر قرار داشت که در جنگ جهانی اوّل قشون عثمانی آن را اشغال کرده بود (توکلی ، ص 54). در دورة مظفرالدین شاه ، به نوشتة سنندجی ، بانه سه کاروانسرای تاجرنشین داشت که غالباً تجار همدانی ، تبریزی ، زنجانی و سنندجی برای خرید مازوج و توتون و غیره در آن کاروانسراها سکونت داشتند (ص 39). بانه یک مسجد جامع و چندین مسجد دارد و زیارتگاه سلیمان بیگ ، در سه کیلومتری مغرب آن واقع است (وقایع نگار کردستانی ، ص 45ـ46؛ نجفی ، ص 580). در فاصلة سالهای 1355ـ1365 ش ، متوسط میزان رشد سالانة جمعیت در محدودة جغرافیایی سرشماری 1365 ش ، در شهر بانه 854ر0 بوده است .

پیشینه . تاریخ گذشتة بانه پیش از اسلام روشن نیست . در شباط 628 م ، در حملة هرقل (هراکلیوس ) به ایران ، ظاهراً سپاهیان وی به منطقه بانه رسیدند. به نوشتة تاریخ سلیمانیه ، او پیش از حمله به اکباتان ( همدان ) ، به مدت هفت روز در بانه اقامت گزید (به نقل توکلی ، ص 97). از دورة ایلخانیان در بانه سکه هایی از ابوسعید بهادرخان (ضرب در 733)، سلیمان خان مغول (ضرب در 740)، تکودارخان (ضرب در 680)، غازان خان (ضرب در697) و ارغون خان (ضرب در 690) در دست است (ترابی طباطبائی ، ص 6، 7، 13، 36، 44). در 1005، به نوشتة شرفنامه ، بانه نام ولایتی بود که امرای عشایر آنجا بدان منسوب بودند. این ولایت مشتمل بر دو قلعه و ناحیه بود که یکی را قلعة بیروز و ناحیة بانه و دیگری را قلعة شیوه می خواندند و لقب امرای ایشان اختیارالدّین بود، زیرا به اختیار خود از کفر به اسلام روی آورده بودند (بدلیسی ، ص 413). ظاهراً اختیارالدّینها از نژاد عرب و از نسل صحابه بوده اند (مصباح ، ص 138) و تا 1298 در بانه حکومت کرده اند (توکلی ، ص 160). از امرای مشهور بانه ، میرزا بیگ بن میرمحمد و پسر او، بوداق بیگ بود که پس از کشمکش با برادرانش به شاه طهماسب ( اوّل ) پناهنده شد و در قزوین درگذشت . پس از مرگ او، شاه طهماسب امارت بانه را به برادر او سلیمان بیگ سپرد (بدلیسی ، ص 414ـ415). در 1018 یا 1019، شاه عباس اوّل بانه را، که آن موقع از توابع مراغه بود، به اسکندر سلطان از امرای کُرد تفویض کرد (اسکندر منشی ، ج 2، ص 806، 814؛ منجم یزدی ، ص 389)، ولی پس از مدتی ، کُردان مکُری شورش کردند و در 1021، شاه عباس اوّل ، قزلباشها را به فرماندهی سارو سلطان بیگدلی برای خواباندن شورش کُردهای بانه و فتح قلعة اسکندر که از شاه عباس روی برگردانده بود، فرستاد. او نزدیک به هفتصد تن از آنان را کشت و قلعه را فتح کرد؛ به قولی دیگر سارو سلطان ، «حسن قلعه سی » از توابع بانه را که کُردها در آن اجتماع کرده بودند، همراه با شش قلعة دیگر متصرف شد و شورشیان کُرد را شکست داد و میراسکندر نیز فرار کرد (اسکندرمنشی ، ج 2، ص 856ـ857؛ منجم یزدی ، ص 413ـ414). ظاهراً پس از سقوط صفویان در 1145، نادرشاه به منظور بیرون راندن نیروهای عثمانی از مغرب ایران وارد بانه شد (استرآبادی ، ص 201، 219). نادرشاه پس از بیرون کردن عثمانیها، دستور داد در بانه هر روز به وقت غروب آفتاب نقاره بزنند (مشیرالدوله تبریزی ؛ ص 136ـ137؛ وقایع نگار کردستانی ، ص 44). در 1235، به نوشتة جیمس ریج ، شهر بانه با قلعة کوچکی «به روزه » ( به روژه ) خوانده می شد و جماعت فراوانی از یهود در آن به سر می بردند (ص 175). در 1243، در جنگ بین عثمانیها، محمودپاشا پس از شکست از سلیمان بیگ به ایران آمد و وارد بانه شد و عشایر کُرد را بر او شوراند (توکلی ، ص 116). در 1288، مردم بانه ، بر اثر بیماری طاعون ، تلفات سنگینی را متحمل شدند (شلیمر، ص 433ـ455). در 1326، قشون عثمانی وارد بانه و در قلعة حکومتی ساکن شد و آن را قِشْله نامیدند (توکلی ، ص 173). در جنگ جهانی اوّل (1332ـ1336)، قشون عثمانی اهالی بانه را برای دفاع از خلافت عثمانی بر ضد روسها برانگیختند، امّا از آنها شکست خوردند و بدنبال آن ، روسها شهر بانه را تسخیر کردند و آن را آتش زدند (همان ، ص 173ـ174؛ کسری ، ص 30). در 1333، نیروهای عثمانی به فرماندهی ابراهیم بتلیسی وارد شهر بانه شدند و محمدخان حاکم آنجا را اعدام کردند (زَکی ، ج 2، ص 414). در 1320 ش ، در جنگ جهانی دوّم ، ارتش سرخ وارد بانه شد و پس از مدتی ( احتمالاً به لحاظ توافقی که با انگلیسیها داشتند ) آنجا را تخلیه کرد (توکلی ، ص 194ـ195). در 1323 ش ، خان شورشی محمد رشید، شهر بانه را آتش زد (همان ، ص 213ـ214؛ رزم آرا، ص 45). در 1324 ش ، بازسازی شهر آغاز شد (همان ، ص 214). در طول جنگ تحمیلی (آغاز 1359 ش )، این شهر آسیبهای فراوان دید و بارها، هواپیماهای عراقی بمبهای شیمیایی بر این شهر فروریختند (پارسادوست ، ص 505، 512 ـ513، 518 ـ519، 618ـ619، 640).

---

منابع :
(1) محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار؛
(2) تهران 1341 ش ؛
(3) اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عبّاسی ، تهران 1350 ش ؛
(4) بهرام امیراحمدی ، متوسط میزان رشد سالانة جمعیت نقاط شهری کشور بین سالهای 1355-1365 در محدودة جغرافیایی سال 1365 (منتشر نشده )؛
(5) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچة مسافات راههای کشور، تهران ( ؟ 1366 ش ) ؛
(6) ایران . وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، تهران 1316 ش ؛
(7) ایران . وزارت کشور، حوزه معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت ، تغییر نام واحدهای تقسیمات کشوری و عوارض طبیعی از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان فروردین ماه 1365 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(8) ایران . وزارت معادن و فلزات . حوزه معاونت تجهیز و بهره برداری از معادن ، فهرست معادن کشور: 1363 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(9) شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی ، شرفنامه : تاریخ مفصّل کردستان ، چاپ محمد عبّاسی ، تهران 1343 ش ؛
(10) منوچهر پارسادوست ، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران ، تهران 1371 ش ؛
(11) جمال ترابی طباطبائی ، سکه های اسلامی (دورة ایلخانی و گورگانی ) ، تبریز 1347 ش ؛
(12) محمد رئوف توکلی ، جغرافیا و تاریخ بانه : کردستان ، تهران 1363 ش ؛
(13) کلودیوس جیمس ریج ، رحلة ریج فی العراق عام 1820 ، نقلها الی العربیة بهاءالدّین نوری ، بغداد 1951؛
(14) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 5: استان پنجم (کردستان ) ، تهران 1355 ش ؛
(15) محمدامین زَکی ، کورد و کوردستان ، بغداد 1350/1931، مهاباد ( بی تا. ) ؛
سازمان برنامه و بودجه استان کردستان ، مطالعات جامع توسعه اجتماعی ـ اقتصادی استان

(16) کردستان ، 3: منابع آب ، (منتشرنشده )؛
(17) سازمان جغرافیایی کشور، نقشة عملیات مشترک زمینی بانه ، تهران 1354 ش ؛
(18) همو، نقشة عملیات مشترک زمینی مهاباد ، تهران 1354 ش ؛
(19) شکراللّه بن عبداللّه سنندجی ، تحفة ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان ، چاپ حشمت اللّه طبیبی ، تهران 1366 ش ؛
(20) محمود کسری ، تاریخ نظامی : جنگ بین المللی در مشرق زمین و جنگهای استقلالی ترکیه ، تهران ( ؟ 1318 ش ) ؛
(21) مرکز آمار ایران ، آمارگیری جاری جمعیت 1370: نتایج عمومی استان کردستان ، تهران 1371 ش ؛
(22) جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی ، رسالة تحقیقات سرحدّیه ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1348 ش ؛
(23) مصباح ، «جغرافیای سنندج و کردستان »، فرهنگ ایران زمین ، ج 28 (زمستان 1368)؛
(24) جلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی یا روزنامة ملاجلال ، چاپ سیف اللّه وحیدنیا، تهران 1366 ش ؛
(25) یداللّه نجفی ، جغرافیای عمومی استان کردستان ، تهران 1369 ش ؛
(26) علی اکبر وقایع نگار کردستانی ، حدیقه ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان ، چاپ محمدرئوف توکلی ، تهران 1364 ش ؛


(27) Johannes L.Schlimmer, Terminologie medico-pharmaceutique et anthropologique: Francaise-Persane , Teheran 1970.

/ خسرو خسروی /