تِلِمْسانی ، عمر بن عبدالفتاح ، «مرشدالعام » (رهبر) اخوان المسلمینِ مصر از 1352 تا 1365ش / 1973ـ1986. خانواده اش الجزایری بودند و از تلمسان به مصر مهاجرت کرده بودند. وی در 1283ش / 1904 در قاهره به دنیا آمد. دورة تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در قاهره گذراند، سپس به دانشکدة حقوق دانشگاه قاهره رفت و در 1312ش / 1933 فارغ التحصیل شد و به وکالت پرداخت . در اواسط دهة 1310ش / 1930 به راهنمایی حسن البنّا * ، بنیانگذار و مرشدالعام اخوان المسلمین * ، عضو گروه اخوان المسلمین شد. وی اولین وکیلی بود که به این گروه پیوست (رمضان یوسف ، ج 1، ص 396ـ397؛ آقایی و صفوی ، ص 237، 249؛ خامه یار، ص 90، پانویس 90).

تلمسانی به دنبال تیرگی مناسبات افسران آزاد و اخوان المسلمین در 1333 ش / 1954 و در جریان سرکوبی گروه در همین سال ، زندانی شد و هفده سال در زندانهای مصر به سر برد و در 1350 ش ، به دستور انور سادات ، همراه با دیگر اعضای اخوان آزاد شد (آقایی و صفوی ، همانجا). او از پیوستن به طرفداران سیدقطب * ، که کتاب معالم فی الطریق را به مرامنامة عقیدتی ـ سیاسی خود تبدیل کرده بودند، خودداری ورزید و به اسماعیل حسن الهضیبی * ، مرشدالعام اخوان المسلمین (از 1330 تا 1352 ش / 1951ـ1973)، وفادار ماند. تلمسانی و دیگر اعضای با سابقة اخوان ، بیشتر از خط اعتدالی هضیبی طرفداری می کردند ( رجوع کنید به کوپل ، ص 150؛ خامه یار، ص 82).

تلمسانی پس از آزادی از زندان ، موضع سیاسی معتدلی داشت و ترجیح می داد که بجای رویارویی خشن با نظام سیاسی ــ که روش تندروهای اسلامی و طرفدار اندیشه های سیدقطب بود ــ از طریق دعوت و فعالیت سیاسی ، اهداف اخوان المسلمین را در زمینة تحقق قانون شریعت در مصر پیش ببرد؛ ازینرو در سالهای نخستین حکومت انور سادات ، رابطة اخوان و دولت مصر بدون تنش بود و اخوان ، با تأیید ضمنی سیاستهای انورسادات در اوایل دهة 1350ش / 1970، به تقویت بنیة سازمانی خود پرداخت (خامه یار، ص 89 ـ91؛ دکمجیان ، ص 73ـ74). تلمسانی در 1350ش / 1971، به نمایندگیِ اخوان المسلمین به کاخ ریاست جمهوری مصر رفت و از انور سادات برای آزاد کردن زندانیان اسلام گرا تشکر کرد (کوپل ، ص 103). همین میانه رویها باعث شد تا گروههای اسلام گرای تندرو مصری ، اخوان را به همکاری با حکومت متهم کنند (آقایی و صفوی ، ص 240ـ241).

پس از مرگ هضیبی در 1352ش / 1973، تلمسانی به رهبری اخوان المسلمین برگزیده شد و تا زمان مرگ در این مقام باقی ماند. اخوان المسلمین تجدید حیات و اقتدار خود را در دهه های 1350 و 1360ش / 1970 و 1980، به او مدیون است (خامه یار، ص 90، پانویس 90). در دهة 1350 ش / 1970، گروههای تندرو اسلامی مصر (سازمان التحریر الاسلامی به رهبری صالح سریه ، جماعة المسلمین * معروف به التکفیر و الهجرة و سازمان الجهاد * ) در رویارویی مسلحانه با حکومت انور سادات ، در معرض سرکوب و نابودی قرار گرفتند (دکمجیان ، ص 90ـ103؛ آقایی و صفوی ، ص 241)، اما اخوان المسلمین به تحکیم قدرت اجتماعی ، اقتصادی و نفوذ سیاسی در جامعة مصر ادامه می داد. قدرت تبلیغاتی اخوان زمانی گسترش یافت که صالح عَشماوی ، عضو برجسته و قدیمی و اخراجی اخوان ، مجلة خود، الدعوة ، را ــ که در سالهای قبل از سرکوبی 1333 ش / 1954 به طور مرتب در خدمت اخوان المسلمین منتشر می کرد ــ در اختیار تلمسانی قرار داد تا ارگان رسمی نظریات و سیاستهای اخوان المسلمین باشد (کوپل ، ص 103ـ104؛ عبدالعظیم رمضان ، ص 89).

تلاش تلمسانی بیش از هر چیز، بر کسب مجوز رسمی برای فعالیت اخوان المسلمین به عنوان حزب سیاسی متمرکز بود. گرچه او هیچگاه به این هدف دست نیافت ، توانست از طریق ائتلاف با احزاب ملی و سوسیالیست مصری ، در انتخابات 1363 ش / 1984 هشت کرسی مجلس مصر را به اعضای اخوان اختصاص دهد (کامپانا، ص 49؛ خامه یار، ص 201).

تلمسانی بر آن بود که اجرای احکام شریعت اسلامی به زمان احتیاج دارد و نمی توان آنها را یکباره و با خشونت به اجرا در آورد. گرچه گروههای تندرو اسلامی و نیز چپ گرایان غیرمذهبی ، تلمسانی و اخوان المسلمین را به سازش با انورسادات متهم می کردند، اما او ضمن دفاع از خط مشی خود، بر این نکته تأکید داشت که اعتدال و میانه روی به مفهوم سازش نیست ، و در جای خود از سیاستهای داخلی و خارجی انور سادات انتقاد می کرد (خامه یار، ص 194ـ 198). گرچه سادات با باز گذاشتن دست اخوان المسلمین ، از این گروه در برابر اسلام گرایان تندرو و چپ گرایان و هواداران ناصر استفاده می کرد، اما پس از صلح با اسرائیل ، خود را رویاروی اخوان و نهادهای تابع آن قرار داد (دکمجیان ، ص 87).

در اواخر دهة 1350ش / 1970، تلمسانی از سیاستهای انورسادات ، بخصوص از صلح با اسرائیل و عقد قرارداد کمپ دیوید * ، انتقاد کرد. به نظر او، با صلح به عنوان معاهدة سیاسی نباید مخالفت کرد، اما از لحاظ دینی باید مخالفت کرد؛ چون اسلام مخالف آن است که غیرمسلمانان سرزمینهای اسلامی را غصب کنند (تلمسانی به نقل خامه یار، ص 132، پانویس 81).

تلمسانی از انقلاب اسلامی ایران حمایت می کرد. قبل از وقوع انقلاب اسلامی ، او از دو طریق با مسائل ایران آشنا شده بود: نخست از طریق فعالیتهای گروه فداییان اسلام و آشنایی با نواب صفوی ، رهبر این گروه ( رجوع کنید به تلمسانی ، ص 44؛ خامه یار، ص 224)؛ دوم از طریق آشنایی با فعالیتهای دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة که در دهه 1320 ش / 1940، نزدیکی شیعه و سنّی را در دستور کار خود قرار داده بود. تلمسانی در جلسة ملاقات آیت اللّه محمدتقی قمی با حسن البنّا در قاهره حضور داشت (خامه یار، ص 222). وی علاوه بر حمایت از انقلاب اسلامی ایران در سالهای اولیه ، دعوت انور سادات را از محمدرضا پهلوی برای اقامت در مصر، بشدت محکوم کرد ( رجوع کنید به متّی ، ص 18؛ عبدالناصر، ص 28).

تلمسانی از معدود رهبران اخوان المسلمین بود که به هنگام مرگ در 14 رمضان 1406/ خرداد 1365/ 1986، از عزت و احترام خاصی در میان نیروهای اجتماعی و سیاسی این کشور برخوردار بود و در مراسم تشییع جنازة او جمعیت انبوهی شرکت داشتند (آقایی و صفوی ، ص 248؛ رمضان یوسف ، ج 1، ص 396ـ 398).

از تلمسانی آثار متعددی بجا مانده که از مهمترین آنهاست : 1) قال الناس و لم أقل عن حکم عبدالناصر: آراءالمعاصرین فی جمال عبدالناصر و حکمه (1400)؛ 2) الاسلام و نظرته السامیة للمرأة (1399)؛ 3) ایام مع السادات (قاهره 1404)؛ 4) ذکریات لامذکَّرات (قاهره : دارالاعتصام ، ( بی تا. ) )؛ 5) الحکومة الدینیة (قاهره : دارالاعتصام )؛ 6) آراء فی الدین والسیاسة (رم 1406)؛ 7) الخروج من المأزق الاسلامی الراهن (المنصوره : دارالوفاء)؛ 8) ثلاثة و ثلاثون یوماً من حکم السادات ؛ 9) بعض ما علمنی الاخوان المسلمون ؛ 10) الاسلام والحیاة (قاهره 1412؛ رمضان یوسف ، ج 1، ص 398).

---

منابع :
(1) بهمن آقایی و خسرو صفوی ، اخوان المسلمین : تاریخ پیدایش ، تحولات و فعالیت های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر ، تهران 1365 ش ؛
(2) عمر تلمسانی ، «الشیخ تلمسانی یتحدث للسید خسروشاهی حول المسلمین و لوحدة الاسلامیة »، العالم ، ش 91 (صفر 1406/ نوامبر 1985)؛
(3) عباس خامه یار، ایران و الاءخوان المسلمین ، بیروت 1997؛
(4) محمدخیر رمضان یوسف ، تتمة الاعلام للزرکلی ، بیروت 1418/ 1998؛
(5) عبدالعظیم رمضان ، مصر فی عصر السادات : اراءنی السیاسة و التاریخ ، قاهره 1406/1986؛
(6) ژوئل کامپانا، «دولت ، جامعة مدنی و اسلام گرایی در خاورمیانه : بررسی تجربة مصر»، ترجمة حمید احمدی ، اطلاعات سیاسی و اقتصادی (فروردین و اردیبهشت 1377)؛
(7) رودی متّی ، «جنبشهای اسلامی مصر و انقلاب اسلامی ایران »، ترجمة حمید احمدی ، کیهان ، ش 12838، 27 شهریور 1365؛


(8) Walid M. Abdelnasser, "Islamic organizations in Egypt and the Iranian Revolution of 1979: the experience of the first few years", Arab studies quarterly , vol.19, no 2 (Spring 1997);
(9) R. Hrair Dekmejian, Islam in revolution: fundamentalism in the Arab world , NewYork 1985;
(10) Gilles Kepel, Le Prophإte et Pharaon: les'mouvements islamistes dans l'Egypte contemporaine , Paris 1984.

/ حمید احمدی /