تلخیص المفتاح ، کتابی در معانی و بیان و بدیع به عربی از محمدبن عبدالرحمان خطیبِ قزوینی * (متوفی 739). این کتاب خلاصة بخش سوم کتاب مفتاح العلوم ابویعقوب یوسف سکّاکی * (متوفی 626) است . خطیب گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها و بخش سوم کتاب مفتاح العلوم از بهترین نوشته ها در این باب است و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست ، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح نشده است ( تلخیص المفتاح ، ص 2).

خطیب در مقدمة تلخیص المفتاح (ص 2ـ4) فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده ، سپس در سه بخش («فن ») به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است : بخش اول در علم معانی و در هشت باب است ، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه ، مسند، متعلقات فعل ، قصر، انشا، فصل و وصل ، ایجاز و اطناب و مساوات (ص 5 ـ 43)؛ بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه ، استعاره و کنایه مطرح شده است (ص 43ـ62)؛ بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است (ص 62ـ79). کتاب با بحث در بارة سرقات شعری (ص 79ـ 85) و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است (ص 85 ـ 86).

خطیب در تلخیص المفتاح برخی جابجاییها را اعمال کرده است ، برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده (ص 185) ولی خطیب آن را در علم معانی (ص 7) مطرح کرده است .

تلخیص المفتاح در 1230/ 1815 در کلکته و در 1260 در آستانه (استانبول ) و 1302 در بیروت و سپس در مصر به چاپ رسیده است (سرکیس ، ج 2، ستون 1509؛ ون دایک ، ص 357).

خطیب در کتاب دیگر خود، الایضاح (ص 3)، با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی * در دو کتاب دلائل الاعجاز * و اسرار البلاغة * ، شرحی بر تلخیص المفتاح خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است .

تلخیص المفتاح ــ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است (ضیف ، ص 335) ــ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز از دیرباز موردتوجه بوده و شرحها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 474، 477؛ ون دایک ، ص 359). ظاهراً قدیمترین شرح را، پس از شرح مؤلف ، محمدبن مظفر خلخالی (متوفی 745) با عنوان مفتاح تلخیص المفتاح نوشت (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 474). از مفصّلترین شرحهای آن ، شرح سعدالدین مسعود تفتازانی * به نام مطوّل * است . شرحی نیز به فارسی از مولی ' هادی فرزند مولی ' صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 13، ص 152). از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی * است که در 1322 به چاپ رسیده است (سرکیس ، ج 1، ستون 551). شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 477ـ 478)؛ از جمله کتابی با عنوان معاهدالتنصیص علی شواهد التلخیص از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی 963) که در آن ، معانی ابیات و شرح حال گویندگان آنها آمده و در 1274 در بولاق مصر چاپ شده است (ون دایک ، همانجا).

تلخیص المفتاح چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه ها به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 478؛ ون دایک ، ص 358). چندبار نیز به نظم کشیده شده است ( رجوع کنید به همانجاها)؛ مشهورترین این منظومه ها، منظومة جلال الدین عبدالرحمان سیوطی * (متوفی 911) با عنوان عقودالجُمان فی المعانی و البیان است که خود سیوطی شرحی بر آن نگاشته با عنوان حلّ عقود الجُمان ، که در 1293 در بولاق به چاپ رسیده



است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 478ـ 479؛ سرکیس ، ج 1، ستون 1081 ، 1082).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) حاجی خلیفه ؛
(3) محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی ، الایضاح فی علوم البلاغة : المعانی و البیان و البدیع ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(4) همو، تلخیص المفتاح ، مصر ( بی تا. ) ؛
(5) سرکیس ؛
(6) یوسف بن ابی بکر سکّاکی ، مفتاح العلوم ، قاهره 1356/1937؛
(7) شوقی ضیف ، البلاغة تطور و تاریخ ، قاهره 1976؛
(8) ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409.

/ باقر قربانی زرّین /