تلخیص البیان فی مَجازات القرآن ، کتابی به عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن ، تألیف ابوالحسن محمدبن حسین شریف رضی ، دانشمند امامی نیمة دوم قرن چهارم (متوفی 406). این کتاب نخستین اثر مستقل در بارة مجازها و استعاره های قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبویّة (ص 10) به این نکته اشاره کرده است ، هر چند کتاب مَجاز القرآن ابوعبیده مَعمربن مثنّی (متوفی 209) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وی معنایی عام داشته و مراد از آن راههایی بوده که قرآن برای بیان مقاصد خود بر گزیده است (ج 1، مقدمة سزگین ، ص 19). ازینرو مَجاز با کلمات تفسیر، معنی ، تقدیر و تأویل مترادف شده است و معنای بلاغی آن مورد نظر نیست (همان ، ص 18ـ19؛ علوی مقدم ، ص 133، 139؛ برای نمونه ها رجوع کنید به ابوعبیده ، ج 1، ص 3، 147، 205).

تلخیص البیان کتابی ارزشمند و به نوشتة ابن خلّکان (ج 4، ص 416) در نوع خود نادر است . مؤلف در المجازات النبویّة (ص 9) و ابن عنبه (ص 207) و امین (ج 9، ص 218)، نام کتاب را تلخیص البیان عن مجازات القرآن آورده اند، اما در پاره ای منابع نام آن تلخیص البیان من مجازات القرآن آمده است (ابن شهرآشوب ، ص 51؛
حرّعاملی ، قسم 2، ص 261). برخی نیز به دلیل موضوع کتاب ، آن را با عنوان مجاز یا مجازات القرآن ذکر کرده اند (نجاشی ، ص 398؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 421؛
فرّوخ ، ج 3، ص 60)، ولی عنوان آن در تمام چاپها، تلخیص البیان فی مجازات القرآن است .

باتوجه به نثر زیبای شریف رضی ( رجوع کنید به باخرزی ، ج 1،ص 293؛
ابن جوزی ، ج 15، ص 115؛
متز، ج 1، ص 487، 491؛
تستری ، ج 8، ص 148) و عبارتهای فصیح و ترکیبهای اصیل که استادی وی را نشان می دهد ( رجوع کنید به شریف رضی ، چاپ محمد عبدالغنی حسن ، ص 161، 304؛
چاپ مشکوة ، مقدمه ، ص م )، در سیر علوم بلاغی ، این کتاب از مهمترین آثار تحقیقی سدة چهارم است (ضیف ، ص 139) که مجازها و استعاره ها و کنایه های قرآن کریم را، به ترتیبِ سوره ها و آیات و با استشهاد فراوان از اشعار عربی ، با عنوان کلی مجاز آورده است (همان ، ص 140؛
برای نمونة شواهد رجوع کنید به شریف رضی ، چاپ محمدعبدالغنی حسن ، ص 143، 169، 179) و می توان آن را تفسیر بیانی قرآن کریم دانست که برای نشان دادن جنبة اعجاز بلاغی و بیانی قرآن نوشته شده است (همان ، مقدمه ، ص 61). از جمله ، بحث از آیة : «اَللّهُ یَسْتَهزِی ُ بِهِمْ...» (بقره : 15) قابل ذکر است که «استهزاء» مجازاً به خداوند اسناد داده شده است ، زیرا خداوند حلیم و حکیم است و استهزاء، عکس اینهاست ؛
ازینرو در این آیه جزای استهزاء که مؤاخذه و عِقاب است ، استهزاء نامیده شده است (همان ، ص 113ـ114). شریف رضی همچنین ضمن بحث از آیة «... مِنْ بَعْدِ م'ا ک'ادَ یَزیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُم ...» (توبه : 117) آن را استعاره دانسته و معنای حقیقی زیغ را اعوجاج و کجی ذکر کرده است . به نظر او در این آیه حالت درونی و روانی آنانی که از شدت ترس نزدیک بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسی تشبیه شده که پس از استقامت و راستی به کجی گراید و بعد از ثبات و استواری ، منحرف شود. شریف رضی برای اثبات گفتة خود آیة بعد را دلیل آورده که می گوید: «... حَتّ'ی اِذا' ض'اقَتْ عَلَیْهِمُْالاَرْضُ بِم'ا رَحُبَتْ وَ ض'اقَتْ عَلَیهِم اَنْفُسُهُمْ...» (توبه : 118) و افزوده است که این نیز استعاره است و در واقع تشبیه معقول به محسوس است ، زیرا توصیف نفس به تنگی و گشادگی ، حقیقی نیست بلکه مجازی است (همان ، ص 150ـ151؛
علوی مقدم ، ص 145ـ146).

شریف رضی در تلخیص البیان از پدر خود، ابواحمد حسین بن موسی ، با عبارت «رضی اللّه عنه و أرضاه » یاد کرده است (چاپ محمدعبدالغنی حسن ، ص 322)؛
با توجه به سال درگذشت پدرش (400) و سال وفات خودش (406)، وی باید کتاب را در شش سال آخر زندگی اش نوشته باشد. او در این کتاب از برخی استادانش نام برده است ، از جمله از ابن جنّی ، قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر محمدبن موسی خوارزمی (همان ، ص 148، 212، 280ـ281).

برخی از ویژگیهای تلخیص البیان عبارت است از: ذکر قرائتهای مختلف بنا بر نظر قاریان هفت گانه ( رجوع کنید به همان ، ص 114، پانویس 2، ص 127، پانویس 1)؛
بحث از معانی واژگان و ترکیبهای قرآنی ( رجوع کنید به همان ، فهرست ، ص 447ـ 458)؛
برطرف کردن مشکلات شواهد شعری که به آنها استناد کرده و اظهار نظر در مسائل اختلافی (همان ، چاپ مشکوة ، مقدمه ، ص م ) و استفاده از احادیث در بیان مجازها و ترکیبهای قرآنی ( رجوع کنید به همان ، چاپ محمدعبدالغنی حسن ، ص 157، 174، 274). به تصریح مؤلف در این کتاب ، برخی سوره ها معانی مجازی ندارند، مانند سورة عبس (همان ، ص 359) و سورة انفطار (همان ، ص 360). او در کتاب خود، از شاعران دورة عباسی شاهدی نیاورده ، زیرا در گذشته اصالت شعر عربی را تا پایان دورة اموی می دانسته اند (همان ، مقدمة محمدعبدالغنی حسن ، ص 39).

نخستین بار سیدمحمد مشکوة نسخه ای از این کتاب را شناسایی و عکس آن را با مقدمه و فهرستهای مختلف در 1329 در تهران چاپ کرد. سپس محقق مصری ، محمدعبدالغنی حسن ، همین نسخه را به شیوه ای بدیع تحقیق و در 1374/ 1955 در مصر چاپ کرد و چاپ افست آن را نیز در بیروت منتشر نمود. پس از این دو چاپ ، نسخة دیگری از کتاب در کتابخانة سید محمد جزائری در نجف به دست آمد و مکی سید جاسم چاپ کامل آن را در 1375 در بغداد انتشار داد که اساس چاپ دیگری در تهران در 1407 شد. سید محمدباقر سبزواری آن را در 1330ش در تهران به فارسی بر گرداند و با استشهاد از اشعار فارسی (برای نمونه رجوع کنید به ص 44ـ45، 49، 60) به چاپ رساند.

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) آقابزرگ طهرانی ؛
(3) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت 1412/1992؛
(4) ابن خلّکان ؛
(5) ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، نجف 1380/ 1961؛
(6) ابن عنبه ، عمدة الطّالب فی انساب آل ابی طالب ، چاپ محمدحسن آل طالقانی ، نجف 1380/1961؛
(7) معمربن مثنّی ابوعبیده ، مجاز القرآن ، چاپ محمدفؤاد سزگین ، قاهره 1988؛
(8) امین ؛
(9) علی بن حسن باخرزی ، دمیة القصر و عصرة اهل العصر ، چاپ محمد تونجی ، ج 1، دمشق ?( 1391/1971 ) ؛
(10) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران 1379ـ1391؛
(11) محمدبن حسن حرّ عاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم 2، قم 1362ش ؛
(12) محمدبن حسین شریف رضی ، تلخیص البیان فی مجازات القرآن ، چاپ محمد مشکوة ، تهران 1329ـ 1332ش ؛
(13) همان ، چاپ محمد عبدالغنی حسن ، بیروت 1406/1986؛
(14) همان ، ترجمة محمدباقر سبزواری ، تهران 1330ش ؛
(15) همو، المجازات النبویّة ، چاپ طه محمد زینی ، قاهره 1968، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(16) شوقی ضیف ، البلاغة تطور و تاریخ ، قاهره 1987؛
(17) محمد علوی مقدّم ، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی »، در یادنامة علامه شریف رضی ، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی ، تهران 1366ش ؛
(18) عمر فرّوخ ، تاریخ الادب العربی ، ج 3، بیروت 1989؛
(19) آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری ، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریدة ، قاهره 1377/1957؛
(20) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

/ باقر قربانی زرّین /