تقویّه ، از مدارس بزرگ شافعیان در دمشق ، در عصر ایوبیان . در نیمة دوم سدة ششم بنیاد نهاده شد (نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 216) و تا سدة دهم فعالیت آموزشی داشت (کردعلی ، ج 5، ص 77). بانی و واقف آن تقی الدین ابوسعید عمربن نورالدوله شاهنشاه بن ایوب (متوفی 587) بود که این مدرسه را برای دانشمند شافعی ، شهاب الدین ابوالفتح محمد طوسی (متوفی 596) بنا کرد (ابن عماد، ج 4، ص 327ـ 328؛ نعیمی دمشقی ، همانجا) و مدرسه به سبب نام بانی آن به تقویّه شهرت یافت (نعیمی دمشقی ، همانجا). تقی الدین ، معروف به صاحب حِماه ، برادرزادة سلطان صلاح الدین ایوبی مؤسس سلسلة ایوبیان ، و از امیران خوشنام این سلسله بود. وی سالها، از سوی صلاح الدین یا به استقلال ، بر بخشهای گسترده ای از جزیره ، حرّان ، رُها، شام و مصر حکم راند و اموال بسیاری برای تأسیس مدارس و دیگر اماکن عام المنفعه وقف کرد (برای اطلاع بیشتر دربارة وی رجوع کنید به ابن اثیر، ج 12، ص 62ـ63؛ ابن خلّکان ، ج 3، ص 456ـ 458؛ ابن کثیر، ج 12، ص 369؛ ابن تغری بردی ، ج 6، ص 113).





تأسیس مدرسة تقویّه را در 574 و محل آن را در باب الفرادیس دمشق ، در شمال مسجدجامع اموی و مشرق مدرسة ظاهریه و دو مدرسة اقبالیه ، گزارش کرده اند (نعیمی دمشقی ؛ کردعلی ، همانجاها).

از مشخصات ساختمانی و برنامه های درسی و شیوه های رایج آموزشی در مدرسة تقویّه اطلاعی در دست نیست .

تنها از شرح احوال مدرّسان آن ــ که از فقیهان شافعی

و بعضی صوفی مشرب بوده اند ــ می توان دریافت که تعلم

و تعلیم در آن مخصوص به شافعیان و درسهای آن محدود

به مقدمات ادب عربی و مبانی قرآن و حدیث و فقه شافعی

بوده است .

ابن شدّاد (ج 2، قسم 1، ص 235) به چند تن از مدرّسان تقویّه از خاندان معروف ابن عساکر دمشقی و دیگران اشاره کرده است . نعیمی دمشقی فهرست کاملتر فقیهان و صوفیان نامداری را که در این مدرسه با عنوان مدرّس و نایب مدرّس کرسی درس و وعظ داشته اند، ذکر کرده است . برخی از مدرّسان این مدرسه عبارت بوده اند از: ابوالمجاهد ظهیرالدین زنجانی ، صوفی و فقیه شافعی (متوفی 674) که با شیخ شهاب الدین عمر سهروردی مصاحبت داشت و عوارف المعارف را نزد او استماع کرد (نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 225)؛ قاضی القضاة بهاءالدین ابوالفضل یوسف دمشقی شافعی (متوفی 685؛ همان ، ج 1، ص 221ـ 222)؛ امام الدین ابومحمد عبدالعزیز دمشقی شافعی (متوفی 699؛ همان ، ج 1، ص 222)؛ قاضی تاج الدین ابونصر عبدالوهاب ابن سُبکی (متوفی 744؛ همان ، ج 1، ص 223)؛ شهاب الدین ابوالعباس ابن حِجّی (متوفی 816؛ همان ، ج 1، ص 138، 143)؛ و بدرالدین ابوعبداللّه تقوی شافعی (متوفی 831) که خود و فرزندانش در مدرسة تقویّه مدرّس بوده اند (همان ، ج 1، ص 224). ابن قاضی شُهبه (ج 1، جزء 3، ص 28) از او با عنوان بدرالدین بن قاضی شمس الدین عِزّی (متوفی 782) نام برده است .

از جمله نایب مدرّسان تقویّه شمس الدین محمد صَرخَدی (متوفی 792؛ همان ، ج 1، جزء 3، ص 366؛ نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 223) و کمال الدین حسینی (متوفی 933) بوده اند. حسینی ، داماد و نایب قاضی محب الدین بن عجلون بود که پس از وی مدرّس تقویّه شد (نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 224). مدرسة تقویّه با حضور فاضلان و فقیهان بسیار چنان رونق

یافت که از آن با عنوان نظامیة شام یاد می کردند (ذهبی ،

ج 22، ص 187ـ 188؛ ابن کثیر، ج 13، ص 101؛ نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 82 ـ 85).

مدرسة تقویّه برای تأمین معیشت مدرّسان و طالبان موقوفات بسیار داشت . تولیتِ این موقوفات غالباً به فرمان حاکمان وقت ، به قاضیان دمشق محول می شد ( رجوع کنید به ابن کثیر، ج 14، ص 311)، مثلاً قاضی محیی الدین بن زکیّ دمشقی ــ که در حلب به لشکر هولاکوخان پیوست ــ به فرمان او سرپرست موقوفات تقویّه شد (همان ، ج 12، ص 369، ج 13، ص 235).

از حیات آموزشی مدرسة تقویّه از نیمة اول سدة دهم به بعد در منابع ذکری نیست . نویسندگان اخیر نیز فعالیت این مدرسه را تا همان زمان دانسته اند. به گفتة محمد کردعلی (همانجا) بنای مدرسة تقویّه در زمان وی (نیمة دوم سدة چهاردهم ) به صورت خانقاه دایر بود و حکومت برای ذاکرانِ خانقاهیِ مقیم در آن ، شهریه ای مقرر کرده بود.

---

منابع :
(1) ابن اثیر؛
(2) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، قاهره ?( 1383/ 1963 ) ؛
(3) ابن خلّکان ؛
(4) ابن شدّاد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة ، ج 2، قسم 1: تاریخ مدینة دمشق ، چاپ سامی دهان ، دمشق 1375/1956؛
(5) ابن عماد؛
ابن قاضی شهبه ، تاریخ ابن قاضی شهبة ، ج 1، جزء3، چاپ عدنان درویش ،

(6) دمشق 1977؛
(7) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، ج 12، 13، 14، چاپ احمد ابوملحم و دیگران ، بیروت 1407/1987؛
(8) ذهبی ؛
محمد کردعلی ،

(9) خطط الشام ، بیروت 1390ـ1392/1970ـ1972؛
(10) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی ، الدّارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی ، ( قاهره ) 1988.

/ نوراللّه کسائی /