تُقْمَق ، شهری در جمهوری قرقیزستان . این شهر با َ 49 42 عرض شمالی و َ 15 75 طول شرقی ، در ساحل چپ رود چو * ، در نزدیکی رشته کوه آلا تائو و شصت کیلومتری شرق بیشکک / پیشپک واقع شده است .

تقمق در نزدیکی قشلاق قدیمی سویاب (سو یک در چینی ) قرار دارد، جایی که طایفة ترک خاقان نشین ترکستان غربی (603ـ704 میلادی )، بویژه طایفة شخص خاقان ، زمستانها را در آن به سر می بردند و با چین دادوستد می کردند. در 130/748 لشکر چین بر سر راه خود به سوی غرب ، برای آخرین رویارویی با مسلمانان در تَلس ( رجوع کنیدبه طَراز * )، این خاقان نشین را ویران کرد. شکست چینیها از زیادبن صالح در 133/751، منطقه را از سوی جنوب به روی سپاهیان اسلام گشود (ماسالسکی ، ص 279). این شهر باید پس از مدتی در جانب شمالیتر شهر قدیمی بازسازی شده باشد. سویاب سکونتگاه ترکان تورگش ، خصوصاً خاقان آنان سو ـ لو (متوفی 120/738)، نیز بود (بارتولد، ص 84 ـ85). او خاقان نشین تورگش را بنیاد نهاد (85 ـ139/ 704ـ756) و سپس به تلس نقل مکان کرد و با عربها و چینیان جنگید.

علاوه بر سنگ قبرهای «زنان سنگی » که در پای کوههای آلا تائو یافته شده است ، پاره ای از قبرستانهای مسیحیان نسطوری با کتیبه های سریانی ، متعلق به قرن پنجم / یازدهم و هفتم تا هشتم / سیزدهم ـ چهاردهم ، نیز وجود دارد که از وجود مسیحیت و مانویت ، مدتها پس از اسلامی شدن منطقه ، حکایت می کند (ماسالسکی ، ص 319، 768؛ نیز رجوع کنیدبه بیشکک * ). خانات خوقند در نیمة اول قرن سیزدهم / نوزدهم برای توسعة قلمرو خود در داخل سرزمینهای قبایل قرقیز و قزاق ، در این شهر قلعه ای بنا نهادند و می گویند لشکر ، قوش بیگی * تاشکند در 1248/1832، هم زمان با قلعه های مرکه و پیشپک و آتْباشی ، آن را بنا کرد (سوکولوف ، 1969)، اما در واقع تاریخ بنای آن محقق نیست . مورخ ازبک ، خ . ضیایف (ص 162)، مدعی است که در زمان محمد عمرخان ، و بنابراین پیش از مرگ او در 1237/1822، در پیشپک و تقمق قلعه ساخته شد، اما اریستوف معتقد است که هیچکدام از این دو قلعه قبل از 1263/ 1847 وجود نداشته ، چون در داستانهای جنگ میان قرقیزها و حامیان قزاق شورشِ کنه ساری قاسموف ذکری

از آنها به میان نیامده است و نام این دو قلعه تنها در گزارش 1264/ 1848 عبداللّه آچوروفِ قزاق (پلوسکیخ ، ص 139) دیده می شود. فرستادة روسیه ونیوکوف در 1276/ 1859

تقمق را قلعه ای با دیوارهایی به ارتفاع پنج متر و طول شصت

تا هفتاد متر که گنجایش 150 تا 200 سرباز را داشته ، وصف کرده است . رادلوف که ده سال بعد از آنجا دیدن کرده ،

در مقاله ای (در نشریة > اخبار انجمن جغرافیایی روسیه < ، 1870، ص 96) موقعیت سوق الجیشی گردنه را وصف کرده است . در قرن سیزدهم / نوزدهم ، قرقیزهای محلی برای

رفع نیاز اهل قلعه به کشت حبوبات می پرداختند، که انگیزة

تولید مواد غذایی در محل شد. آنها معدن نمک نیز داشتند. تقمق در 1276ـ1277/ 1860 با قلعه های دیگر به تصرف روسیه در آمد و مجموعة آنها خطِ پیشپک ـ اولیاآتا ـ چیمکنت ـ تاشکند را تشکیل داد و با اقدام روسیه به مستعمره سازی ، روستایی در مجاورت آن با 000 ، 3 تن جمعیت بر پا شد.

در جریان صنعتی شدن دورانِ شوروی ، تقمق صاحب دو کارگاه تعمیر اتومبیل ، کارخانة تصفیة شکر، آسیاهای آرد، کارخانه های شیشه ، بسته بندی و مصالح بتونی شد و در آن شرکتی تعاونی برای تولید گوشت و پارچه های پشمی و







کالاهای نمدی برای گله داران چادرنشین به وجود آمد (چورمونوف ، 1973).

جمعیت این شهر در 1318ش / 1939، 000 ، 19 تن بود و در 1336ش / 1975 به 000 ، 52 تن رسید، اما در 1369ش / 1990 به کمتر از 000 ، 50 تن تقلیل یافت .

---

منابع :


(1) W. Barthold, "History of the Semirechye ¨ ", in Four studieson the history of Central Asia, I, Leiden 1956;
(2) B. S. V. I. C § ormonov, Gorod Tokmak , Frunze 1973;
(3) Masal'skiy, Turkestanskiy kray, St. Petersburg 1913;
(4) V.M. Ploskik ¢ h ¢ , Kirgiz i ° i Kokandsii k ¢ h ¢ anstva , Frunze 1977;
(5) V. Radlov, Kratkiy oc § erk o poezdke v Semirec § enskuyu oblast' i na Iss ° â k Kul letom 1869", Izvestiya RGO, IV, no. 3 [1870];
(6) Yu. A. Sokolov, Nac § alo voenu i ° k ¢ h ¢ deystviiprotiv Kokandskogo K ¢ h ¢ anstva, Tas ¢ h ¢ kent 1969;
7- K ¢ h ¢ . Ziyaev, Urta Osiح va Sibir XVI-XIX asrlar, Tas ¢ h ¢ kent 1962.

/ کاترین پوژل ( د. اسلام ) /