responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3736

 

التَّفهیم (یا التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم ) ، کتابی در بارة آموزش مبانی احکام نجوم ، نوشتة ابوریحان بیرونی * .

بر اساس قراین موجود در کتاب ، بیرونی آن را در 420 نوشته است (سزگین ، ج 7، ص 189؛ ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، مقدمة همائی ، ص یب و بعد). از آن ، دو متن فارسی و عربی موجود است که در زمان بیرونی یا نزدیک به آن نوشته شده است . هنوز معلوم نیست که متن فارسی ، ترجمة متن عربی است یا بعکس ، و هر دو آنها را خود بیرونی نوشته است یا نه ؛ به نظر قزوینی (نظامی ، تعلیقات ، ص 255)، خود بیرونی هر دو متن را تألیف کرده است . به نظر آقابزرگ طهرانی هم (ج 4، ص 362) بیرونی متن فارسی را در 420 و متن عربی را یک سال بعد نوشته ، اما به نظر همائی (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، مقدمه ، ص کز ـ لح ) متن عربی بر فارسی مقدّم بوده و خود بیرونی آن را به فارسی ترجمه کرده است . لازار (ص 58 ـ62) نیز متن فارسی را ترجمة خود بیرونی یا مترجمی ناشناخته از اصل عربی تألیف بیرونی می داند. ترجیح داشتن عربی به فارسی نزد بیرونی ، از دلایل اصل قرار گرفتن متن عربی دانسته شده است (ابوریحان بیرونی ، 1975، مقدمة روزنفلد و احمداُف ، ص 8). متن فارسی التفهیم برای ریحانه دختر حسین



خوارزمی (همو، 1362 ش ، ص 2) و متن عربی برای شخصی به نام ابوالحسن علی بن ابوالفضل خاصی (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 463؛ آقابزرگ طهرانی ، همانجا) نوشته شده است . در تنها چاپ متن عربی ، از این شخص و نیز از کسی که متن فارسی بدو تقدیم شده ، نامی نیامده است . بیرونی این کتاب را در غزنه و به هنگام پادشاهی محمود غزنوی (حک : 387ـ421) نوشته (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، مقدمة همائی ، ص ح ـ ط )، ولی آن را، برعکس چند کتاب مشهور دیگرش ، به هیچیک از پادشاهان غزنوی اهدا نکرده است .

التفهیم از 530 پرسش و پاسخ تشکیل شده است . در تعداد و ترتیب پرسشها، بین متن فارسی و عربی تفاوتی نیست . بیرونی در دیباچه (1362 ش ، ص 2) مطالب کتاب را به چهار بخش هندسه ، شمار (حساب )، صورت عالم (هیئت ) و احکام نجوم (تنجیم ) تقسیم می کند، اما هیچیک از متنهای چاپی ، با این ترتیب تقسیم بندی نشده اند. بعضی موضوعهای خارج از این دسته بندی اما مرتبط با نجوم ، چون اسطرلاب و بعضی کاربردهای آن و مقدماتی در بارة بعضی گاه شماریها و بعضی مبادی جغرافیایی نیز در این کتاب مطرح شده است . ترتیب پرسشها بر اساس تقسیم بندی بیرونی در دیباچه ، بدین قرار است : ( بخش اول ) پرسشهای 1 تا 71 هندسه ؛ ( بخش دوم ) 72 تا 119 حساب ؛ ( بخش سوم ) 120 تا 236 هیئت ، 237 تا 241 جغرافیا، 242 تا 267 هیئت ، 268 تا 323 گاه شماری ، 324 تا 346 اسطرلاب ؛ ( بخش چهارم ) 347 تا 530 احکام نجوم (سزگین ، ج 7، ص 189؛ برای دسته بندی تفصیلیتر پرسشها رجوع کنید به ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 272، 276؛ ابوریحان بیرونی ، 1975، مقدمة روزنفلد و احمداُف ، ص 8 ـ13).

بخش احکام نجوم ، شامل 183 پرسش و پاسخ ، مهمترین و طولانیترین بخش التفهیم است . بیرونی خود در فهرست آثارش ، التفهیم را در گروه کتابهای «در بارة احکام نجوم » گنجانده است (1366 ش ، ص 34). در بارة اعتقاد بیرونی به احکام نجوم اختلاف وجود دارد؛ به نظر همائی (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، مقدمه ، ص 66)، بیرونی به احکام نجوم اعتقاد نداشته ، اما به نظر زاخاو (ابوریحان بیرونی ، 1925، مقدمه ، ص 25)، چون بیرونی با دقت بسیار به احکام نجوم در آثار مختلفش پرداخته ، به آن اعتقاد داشته است . به نوشتة صلیبا (ص 415)، بیرونی در هنگام نقل احکام نجوم ، آنها را به پیشینیان نسبت می دهد و اشاره های متعددی حاکی از بی اعتقادی به احکام نجوم دارد.

روش کلی بیرونی در بابهای مختلف التفهیم ، شروع بحث از مباحث و مفاهیمی است که توضیح آنها را برای رسیدن به مبحث احکام نجوم لازم دیده است ، از جمله هندسه و عدد (1362ش ، ص 3، 33؛ برای موارد دیگر رجوع کنید به همو، 1975، مقدمة روزنفلد و احمداُف ، ص 8ـ10). اما این بحثها در نهایت اختصار و بدون ذکر تاریخچه و برهانها بیان شده اند (همان مقدمه ، ص 9). در پاره ای موارد روش بیرونی در بیان مطالب با روش دانشمندان پیش از او، بویژه ریاضیدانان یونانی ، متفاوت است ؛ از جمله هنگام تعریف عناصر هندسه ، از تعریف جسم شروع می کند و به تعریف نقطه می رسد (1362 ش ، ص 3ـ 6)، حال آنکه اقلیدس از تعریف نقطه و سطح به تعریف جسم می رسد (ابوریحان بیرونی ، 1975، مقدمة روزنفلد و احمداُف ، ص 9). این ترتیب ، بیانگر غلبة جنبة عملی و ملموس مفاهیم بر جنبة نظری و انتزاعی آنها در التفهیم است . اما در بخشهای نجومی بیرونی کاملاً پیرو بطلمیوس است (همان مقدمه ، ص 13).

بیرونی در التفهیم در موارد زیادی پیرو آرای دانشمندان پیش از خود بوده است ، چه دانشمندان یونانی که آثار آنها به عربی ترجمه شده ، چون ارشمیدس و بطلمیوس ، و چه دانشمندان اسلامی که از برخی از آنها هم نام برده است . مثلاً جدولهایی که وی از تعداد و عِظَم (قدر) ستارگان به دست داده (1362 ش ، ص 95ـ 98) و تعدادی که برای ستارگان صور فلکی نوشته است (ص 87 ـ 88)، با تعداد و قدر ستارگان بنا به رأی بطلمیوس در مجسطی (گ ( 111ـ 125 ) ) مطابقت می کند، هر چند اختلافهای کوچکی از این لحاظ بین متن فارسی و مجسطی دیده می شود (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، همانجا). در بعضی جاها نیز آرای او تازگی دارد؛ او نخستین دانشمند اسلامی است که به تعریف خطوط موازی پرداخته است (همو، 1975، مقدمة روزنفلد و احمداُف ، ص 11). همچنین نقشة جهانی که در التفهیم ترسیم کرده است (1362 ش ، ص 169)، اگرچه جزو نخستین نقشه های عالم اسلام نیست ، بعضی نکات برای نخستین بار در آن آمده است (مقبول احمد، ص 80 ـ81).

بیرونی در جاهای مختلف التفهیم به افراد یا کتابهایی اشاره کرده است که می توان آنها را از منابع او دانست ، که از همه مهمتر مجسطی (1362 ش ، ص 153، 209) و اربع مقالات (همان ، ص 409) بطلمیوس است . وی از دیگر دانشمندان یونانی ، اراتستن (ص 93، به صورت اراطس ) و ارشمیدس (ص 74)، و نیز از دانشمند ناشناخته ، هرمس ، که هشتادوپنج باب ( کتاب الاساس ) به او منسوب است ، نام برده است (ص 460). از میان دانشمندان دورة اسلامی نیز از آرای ابومَعشَر بلخی (ص 149، 485)، محمدبن جابر بَتّانی (ص 136)،



ابوالعباس ( فضل بن حاتم ) نِیریزی (ص 361)، ماشاءاللّه ( یهودی ) (ص 460) و یعقوب بن اسحاق کِندی (ص 263، 671) یاد کرده است . وی از دو دانشمند هندی ، به نامهای وراهامهیرا/ براهمهر (ص 323) و جنه (ص 409)، نیز نام برده است .

تأثیر متنهای فارسی و عربی التفهیم بر علوم دورة اسلامی کاملاً متفاوت است . کتابهای عربی در ریاضیات و نجوم و احکام نجوم و اسطرلاب پیش از التفهیم بسیار است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به سزگین ، ج 5، ص 215ـ374، ج 6، ص 122ـ 260، ج 7، ص 98ـ 188)، اما متنهای فارسی باقی مانده در بارة این دانشها نادر است ؛
ازینرو در بخشهای مختلف ریاضیات و علوم وابسته به آن التفهیم را باید قدیمترین متن فارسی موجود دانست . التفهیم محلّ توجه بسیاری از دانشمندان و ستاره شناسان پس از بیرونی قرار گرفت و نام آن یا عباراتی از آن به بسیاری از کتابهای علمی راه یافت . از جمله شهمردان بن ابی الخیر (شهمردان رازی ) در روضة المنجمین (ص 77)، که کمتر از نیم قرن پس از التفهیم نوشته ، از آن یاد کرده است . محمدبن مسعود زَکی غزنوی در کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم ، که آن را کاملاً مطابق الگوی التفهیم نوشته است ، و نیز فخررازی در حدائق الانوار ، از این کتاب نام برده اند؛
اگرچه آنان اشکالهایی هم به التفهیم داشته اند (برای آگاهی از این اشکالها رجوع کنید به ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، مقدمة همائی ، ص مط ـ نو). مقالة سوم از چهار مقاله نظامی عروضی (ص 87) نیز با نقل عباراتی از التفهیم آغاز شده است . بین بخشی از التفهیم (1362 ش ، ص 21ـ23) که در بارة نسبت بین اعداد است ، با بخشی از میزان الحکمة عبدالرحمان خازنی (همان ، ص 141ـ143) نیز شباهتهایی وجود دارد، اما معلوم نیست که خازنی این بخش را از التفهیم گرفته باشد. بیش از همه ، یاقوت حموی از بیرونی و التفهیم یاد کرده است ؛
وی در چند باب نخست معجم البلدان علاوه بر ذکر نام کتاب (ج 1، ص 43)، پاره هایی از آن را عیناً نقل کرده است (مثلاً رجوع کنید به ج 1، ص 20).

قدیمترین نسخة خطی متن عربی التفهیم (کتابت 573) در کتابخانة چستر بیتی در ایرلند نگهداری می شود (آربِری ، ج 4، ص 55 ـ56). استوری (ج 2، بخش 1، ص 44) و، بر اساس نوشتة وی ، غروی (ص 20) نسخة مورَّخ 658 متعلق به کتابخانة کاما در بمبئی را قدیمترین دست نویس متن فارسی معرفی کرده اند، اما نسخه ای خطی مورَّخ 538 از این متن فارسی در کتابخانة مجلس شورای اسلامی در تهران موجود است (نفیسی ، ج 6، ص 108؛
نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). از متنهای عربی و فارسی التفهیم نسخه های خطی متعدد دیگری نیز وجود دارد (برای نسخ خطی متن عربی رجوع کنید به سزگین ، ج 7، ص 189ـ190؛
برای نسخ خطی متن فارسی رجوع کنید به استوری ، همانجا؛
منزوی ، ج 4، ص 2868). خلاصه ای نیز از متن عربی تهیه شده است (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 873).

متن عربی التفهیم را نخستین بار در 1313 ش / 1934 رمزی رایت به صورت عکسی همراه ترجمة انگلیسی آن

چاپ کرد. این چاپ بر اساس نسخة خطی متن عربی مورخ 839 است که در کتابخانة موزة بریتانیا نگهداری می شود (ابوریحان بیرونی ، 1934، مقدمة رمزی رایت ، ص 12ـ13).

متن فارسی را جلال الدین همائی در 1318 ش با مقدمه

و توضیحات مفصّل در تهران چاپ کرد. در این چاپ ، کتاب برای نخستین بار به پنج باب (با احتساب بخش مربوط به اسطرلاب به عنوان باب مستقل ) تقسیم شده اما چاپ عربی هیچگونه تقسیم بندی بر اساس باب ندارد. مهمترین ویژگی چاپ فارسی استفاده از قدیمترین نسخة خطی موجود (مورخ 538) است (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، مقدمة همائی بر چاپ دوم ، ص 5ـ7). اما در این چاپ پرسشهایی که پاسخ آنها در جدولی داده شده ، بویژه در بخش احکام نجوم ، جملگی (23 پرسش ) ساقط شده است (همان ، ص 325ـ 459). همچنین در 1352 ش / 1973، عاصموف متن فارسی را به خط سیریل تاجیکی در شهر دوشنبه چاپ کرد. این چاپ ، به تقلید از چاپ جلال الدین همائی ، به پنج باب تقسیم شده است . در 1354 ش / 1975 ترجمة روسی روزنفلد و احمداُف از التفهیم در تاشکند منتشر شد. در این چاپ هم از چاپ فارسی جلال الدین همائی و هم از چاپ عربی استفاده شده است . التفهیم به ایتالیایی نیز ترجمه شده ، ولی هنوز انتشار نیافته است ( رجوع کنید به چکوتی ، ص 9ـ12). تحقیقات زیادی نیز به زبانهای مختلف در بارة التفهیم انجام شده است که ضمن آنها بخشهایی از کتاب به آلمانی و روسی ، پیش از انتشار ترجمة روزنفلد و احمداُف ، ترجمه شده است (برای آگاهی از این تحقیقات و ترجمة بخشهای مختلف کتاب به زبانهای مختلف رجوع کنید به ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 272ـ273).

ابوالقاسم قربانی (ص 336ـ420) فهرستی از دویست اصطلاح ریاضی این کتاب با معادل انگلیسی و شرح آنها

تهیه کرده است . همچنین تقریباً یکصد کلمة سنسکریت در التفهیم وجود دارد که عموماً اصطلاحات نجومی ، نام ماهها

و بعضی نامهای جغرافیایی است ؛
همائی (ابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، مقدمه ، ص قفو ـ قص ) فهرستی از این لغات را

فراهم آورده است .






منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابوریحان بیرونی ، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی ، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق ، تهران 1366 ش ؛
(3) همو، کتاب التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(4) کلاودیوس بطلمیوس ، المجسطی ، ترجمة حجاج بن یوسف بن مطر، نسخة خطی کتابخانة لیدن هلند، ش 680 . Or ، نسخة عکسی کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
(5) کلودیو چکوتی ، « التفهیم ، به زبان ایتالیایی » (مصاحبه )، نجوم ، سال 3، ش 6 (اسفند 1372)؛
(6) حاجی خلیفه ؛
(7) عبدالرحمان خازنی ، کتاب میزان الحکمة ، حیدرآباد دکن 1359؛
شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة ملک ،

با مقدمه و فهرست ها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی ،

(8) تهران 1368 ش ؛
مهدی غروی ، «دو نسخة کهن از تفهیم بیرونی

متعلق به کتابخانة مؤسسة شرقشناسی کاما ـ بمبئی »، هنر و مردم ،

(9) سال 12، ش 133 (آبان 1352)؛
(10) ابوالقاسم قربانی ، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی : تحریری نوین از بیرونی نامه ، تهران 1374 ش ؛
(11) س . مقبول احمد، «نقشة جغرافیایی »، ترجمة عبدالحسین آذرنگ ، در تاریخچة جغرافیا در تمدن اسلامی ، تهران : بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، 1368 ش ؛
(12) احمد منزوی ، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛
احمدبن عمرنظامی ، چهارمقاله ،

(13) چاپ محمد قزوینی و محمد معین ، تهران 1333 ش ؛
(14) سعید نفیسی ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 6 ، تهران 1344 ش ؛


(15) یاقوت حموی ؛


(16) Abu ¦ Rayh ¤ a ¦ n B ¦ â ru ¦ n ¦ â , Al-B i ¦ ru ¦ n i ¦ 's India , ed. E. Sachau, Leipzig 1925;
(17) idem, The book of instruction in the elements of the art of astrology , ed. and tr. R. Ramsay Wright, London 1934;
(18) idem, Kniga vrazumleniya nac § afkam nauki o zvezdakh , ed. and trans. by B. A. Rozenfeld and A. Ahmedov, Tashkent 1975;
(19) A. J. Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscript s, vol. 4, Dublin 1959;
Carl Brockelmann, Geschichte der

(20) arabi schen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(21) G. Lazard, La langue des plus anciens monuments de la prose persane , Paris 1963;
(22) G. P. Matvievskaya and B. A. , Rozenfeld Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ik ¢ h ¢ trudi ) VIIIth-XVIIth cent .) Moscow 1983;
(23) G. Saliba, Religion, learning and science in the ـ Abbasid period , ed. M. J. L. Young, J. D. Latham, and R. B. Serjeant, Cambridge 1998;
(24) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(25) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972.

/ فرید قاسملو /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3736
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست