responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3723

 

تفسیر نُعمانی ، تفسیری روایی منسوب به ابوعبداللّه محمدبن ابراهیم کاتب نعمانی معروف به ابن ( ابی ) زینب ، متکلم و محدّث و مفسر امامیِ اوایل قرن چهارم . بخشی از این تفسیر، مطالبی مفصّل منسوب به امام علی علیه السلام است در بارة قرآن که امام صادق آن را روایت کرده و به سبب نقل آن در این تفسیر بمرور به تفسیر نعمانی شهرت یافته است . این روایت را جعفربن محمدبن قولَوَیْه (قولُویَه ) از سعدبن عبداللّه اشعری (مجلسی ، ج 90، ص 97) و شیخ طوسی (امین ، ج 1، ص 91) نیز نقل کرده اند.

محمدباقر مجلسی روایت نعمانی را به طور کامل در «کتاب القرآن » بحارالانوار (ج 90، ص 1ـ97) با این عنوان آورده است : «آنچه از امام علی علیه السلام در بارة اقسام و انواع آیات قرآن و تفسیر بعضی از آیات آن به روایت نعمانی نقل شده است ...». در این تفسیر، حدود شصت موضوع قرآنی به صورت گفتگو میان امام و راوی مطرح ، و بیش از پانصد آیه توضیح داده شده است ( رجوع کنید به استادی ، ص 157ـ159؛ موسوی ، ص 267).

تفسیر نعمانی ، تفسیر به معنای رایج کلمه نیست که به تفسیر تمام آیات قرآن بپردازد، بلکه نوعی تقسیم بندی موضوعی آیات قرآن است . نسخة بحارالانوار با خطبه ای در حمد و ثنای خدا و صلوات بر پیامبر و ائمة معصومین و احادیثی از پیامبر اکرم در بارة قرآن و اهل بیت از جمله حدیث ثقلین آغاز می گردد و پس از ذکر طریق نقل نعمانی ، حدیثی از امام صادق علیه السلام در بارة قرآن و انواع و اقسام آیات آن ذکر می شود. در این حدیث آمده است که شیعیان از امام علی علیه السلام در بارة قرآن پرسش کردند و آن حضرت ، به اجمال ، قرآن و انواع و اقسام آیات آن را وصف نمودند. امام صادق ، سپس توضیح می دهند که شیعیان هرگاه فراغتی می یافتند از علی بن ابی طالب علیه السلام در بارة هر یک از اقسام آیات سؤال می نمودند. از جملة این پرسشها بحث ناسخ و منسوخ بود که امام شانزده مورد نسخ آیات در قرآن را توضیح دادند. اولین آیة نازل شده ، محکم و متشابه ، وحی و اقسام آن ، معانی و مرادات مختلف خلقت و فتنه و قضا و نور و کفر و شرک در قرآن ، عام و خاص ، تحریف و مراد از آن ، پرسشهای دیگری بود که مطرح شد و امام پس از هر سؤال ، آیات هر موضوع را بیان کردند.

همچنین در بارة آیات رد بر ملحدان و زنادقه و دهریه و پیروان مذاهب و مکتبها و آرای مختلف ، آیات مشتمل بر فرایض و شرایع الاهی و حدود و حکمت آنها، آیات مبیّن غزوات پیامبر اکرم ، آیات مشتمل بر وجوه معایش خلق و مباحث مربوط به امامت توضیحاتی به تفصیل آمده است .

در سلسلة سند نقل نعمانی ، رجال شناسان امامیه به همة راویان این حدیث مفصّل ، جز علی بن ابی حمزه بطائنی * و پسرش حسن ، اعتماد دارند. رجال مذکور در نقل شیخ طوسی ، همان رجال مذکور در نقل نعمانی هستند و در نقل ابن قولویه از سعدبن عبداللّه اشعری ، روایت سعد از استادانش با تعبیر «رَوی ' مشایخُنا عَنْ اصحابِنا» ذکر شده و از این نظر مرسل است . اینها عواملی است که روایت تفسیر نعمانی را تاکنون در شمار روایات صحیحِ بی خدشه قرار نداده است (موسوی ، ص 253ـ264).

خلاصة تفسیر نعمانی با نام المحکم والمتشابه ــ که در کتب رجالی گذشته از آن یاد نشده ــ از زمان محمدباقر مجلسی و حرّعاملی و یوسف بن احمد بَحرانی به بعد، به سید مرتضی علم الهدی نسبت داده شده است (مجلسی ، ج 1، ص 11؛ حرّعاملی ، ج 30، ص 155؛ بحرانی ، ص 322).

آنچه مجلسی (ج 90، ص 97) به نقل از ابن قولویه از سعدبن عبداللّه اشعری نقل کرده ، این احتمال ضعیف را به وجود آورده است که تفسیر نعمانی همان کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه تألیف سعدبن عبداللّه اشعری ، یا روایتی است که وی در این کتاب آورده است (قس مدد الموسوی ، ص 120ـ121؛ استادی ، ص 154ـ 155؛ نیز رجوع کنید به تفسیر علی بن ابراهیم قمی * ).

حسن فرید گلپایگانی ، تفسیر نعمانی را شرح کرده و به نام بَیّنات الفرید به چاپ رسانده است (تهران 1399).


منابع :
(1) رضا استادی ، «یک کتاب با چهار عنوان »، کیهان اندیشه ، ش 33 (آذر و دی 1369)؛
(2) امین ؛
(3) یوسف بن احمدبحرانی ، لؤلؤة البحرین ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ، قم ( بی تا. ) ؛
(4) حرّ عاملی ؛
(5) مجلسی ؛
(6) احمد مدد الموسوی ، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت (ع )»، کیهان اندیشه ، ش 28 (بهمن و اسفند 1368)؛
(7) حسین موسوی ، «معالم التفسیر من کلام الامیر(ع )»، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ، ش 5 ـ6 (بهار و تابستان 1375).

/ محسن معینی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3723
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست