تفسیر سورآبادی ، تفسیر کهن قرآن کریم به فارسی نوشتة ابوبکر عتیق بن محمد هروی نیشابوری ، معروف به سورآبادی یا سوریانی ، مفسر کرّامی در قرن پنجم .

از تاریخ تولد سورآبادی و جزئیات زندگی او اطلاعی در دست نیست . صَریفینی (ص 611) از او با عنوان «عتیق بن محمد سوریانی » و «شیخ طائفه ابی عبداللّه در نیشابور» یاد کرده است . در آن دوران کنیة ابی عبداللّه بیشتر به محمدبن کرّام ، بنیانگذار فرقة کرّامیه ، اطلاق می شده است (شفیعی کدکنی ، ص 76).

در نسخه های مختلف این تفسیر، از او با عناوین ابوبکر عتیق بن محمد سورابانی / سوریانی / سورابادی ، ابوعبداللّه عتیق محمد نیسابوری معروف به سورابادی و ابوبکر عتیق محمدبن منصور سورابادی یاد شده است (سورآبادی ، 1365ش ، مقدمة مهدوی ، ص 6، 8 ـ 11). مشخص نیست که اصل او از کجاست . نام روستا یا محلی به نام سورآباد در منابع نیامده ، اما سوریان از روستاهای نیشابور در منابع دیده شده و احتمالاً تداول ختم اسامی شهرها و روستاها به کلمة «آباد» باعث تبدیل «سوریان » به «سورآباد» شده است (یاقوت حموی ، ذیل «سوریان »؛
سورآبادی ، 1365 ش ، همان مقدمه ، ص 14ـ 15). علی فاضل (ژنده پیل ، یادداشتها، ص 228ـ 229) او را از «زورآباد»، روستایی در نزدیکی تربت جام و هرات ، دانسته و گفته است که زورآباد همان سورآباد است که بتدریج بر اثر کثرت استعمال یا از طریق ابدال حرف ز به س به این صورت در آمده است . یاقوت حموی (ذیل «زورَابَذ») نیز از «زورَابَذ» یاد کرده که روستایی در نیشابور بوده است .

در انتساب سورآبادی به هرات که در برخی منابع به آن اشاره شده است ( رجوع کنید به حمداللّه مستوفی ، ص 694؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 440، 449؛
بغدادی ، ج 1، ستون 651)، دلیل قاطعی در دست نیست . شاید وجود برخی ویژگیهای زبانیِ متعلق به لهجة هرات است ، موجب این انتساب شده باشد (سورآبادی ، 1365 ش ، همان مقدمه ، ص 15ـ 16). احمد بهمنیار نیز او را از شوذَبان ، از روستاهای هرات ، دانسته است (بیهقی ، ص 248، پانویس 4؛
نیز رجوع کنید به یاقوت حموی ، ذیل «شوذبان »).

در نسخة قونیه از تفسیر سورآبادی (ذیل آیة اول از سورة انبیاء) آمده که از زمان وحی تاکنون چهارصد و هفتاد و اندی سال گذشته و هنوز قیامت نشده است (سورآبادی ، 1365ش ، همان مقدمه ، ص 17). با توجه به این سخن ، می توان گفتة حمداللّه مستوفی (همانجا) را که سورآبادی معاصر الب ارسلان سلجوقی (حک : 455ـ 465) بوده است ، پذیرفت .

صریفینی (همانجا)، سورآبادی را عابد و مجتهد و فاضل خوانده و وفات او را در صفر 494 ذکر کرده است .

نام تفسیر سورآبادی در برخی نسخه های خطی موجود، «تفسیرالتفاسیر» آمده است . این اثر، بر مبنای نسخ خطی موجود، تفسیری بزرگ است که ظاهراً به هفت سُبع تقسیم شده است . تفسیر با حمد خدا و نعت رسول اکرم آغازمی شود، سپس مقدمه ای در بارة تفسیر می آید و سبب فارسی بودن آن و اینکه مفسر به روایت کدامیک از راویان اعتماد کرده است ، شرح داده می شود، سپس از سورة حمد تا انتهای سورة ناس ترجمه و تفسیر می گردد.

سورآبادی در بارة سبب به فارسی نوشتن این تفسیر گفته است که از او خواسته اند تا نفع آن عامتر باشد و افزوده است که اگر آن را به عربی می نوشتم ، باید معلمی آن را درس می داد، در حالی که قرآن را به هیچیک از الفاظ عربی بهتر از الفاظ خود قرآن ، نمی توان بیان کرد (سورآبادی ، 1365 ش ، همان مقدمه ، ص 6ـ7؛
همو، 1381 ش ، ج 1، ص 7).

سورآبادی در ابتدای هر سوره ، عنوان و تعداد آیات و کلمات و حروف و محل نزول و فضیلت آن را آورده و در تفسیر آیات گاهی تمام یک آیه را یک جا، و گاه به صورت جزء جزء، نقل و ترجمه و تفسیر کرده و به مناسبتهای مختلف به اخبار و روایات و اقوال مفسران و راویان اشعار عربی استناد نموده است . او همچنین قصص مربوط به آیات را، گاهی به مناسبت یک آیه یا شأن نزول آن و گاهی در ضمن ترجمه و تفسیر آیات ، آورده و پس از ترجمة برخی آیات ، سؤال و جوابی آورده است که ناظر به مشکلی از آن آیه است (1365 ش ، همان مقدمه ، ص 5 ـ 6؛
برای نمونه ای از سؤال و جوابها رجوع کنید به سورآبادی ، 1345 ش ، ص 111، 324، 326).

سورآبادی در تفسیر خود از محمدبن کرّام با احترام نام برده و از وی سخنانی نقل کرده است (1345 ش ، ص 15، 415). وی از دیگر رجال کرّامیه نیز مطالبی آورده ، از جمله از ابوعمرو مازَلی ، ابوسهل اَنماری ، محمد صابر، اسحاق مَحْمَشاذ و بویژه محمدبن هَیْصَم که گاه از کتاب فنون او، نیز یاد کرده است (همان ، ص 34، 51، 53، 89، 100، 111، 209، 224، 313، 415ـ416؛
همان ، 1353 ش ، ج 1، ص 6، 36، 86، 102، 104، 116، 125). او در ذیل آیة نوزدهم سورة احزاب به بحثی از عقاید مهم کرّامیه در بارة ایمان منافق اشاره کرده است (1345 ش ، ص 312). بر خلاف این تصور که کرّامیه را اهل تشبیه و سورآبادی را کرّامی دانسته اند، سورآبادی در این

تفسیر مشبّهه را لعن کرده است (همان ، ص 111؛
شفیعی کدکنی ، ص 69).

سورآبادی در مواردی به ابیات و سخنانی از امام علی ، امام حسین ، امام صادق و امام رضا علیهم السلام اشاره نموده و احادیثی از پیامبر اکرم در بارة فضل اهل بیت و دوستی علی علیه السلام و نهی از دشمنی با او نقل کرده است . او در ذیل آیة تطهیر نیز روایاتی آورده که بر مبنای آنها مراد از اهل بیت پیامبر اکرم ، امام علی ، حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام اند. او همچنین در بخشی از تفسیر به ذکر فضائل ابوبکر، عمر، عثمان و علی علیه السلام پرداخته است (1338 ش ، ج 2، ص 868، 870 ، 878، 1418ـ1419؛
همو، 1345 ش ، ص 327ـ 328، 405ـ 416).

نثر فارسی تفسیر سورآبادی و ترجمة او از قرآن ، از نمونه های فصیح و عالی نثر فارسی و پر از لغات و اصطلاحات فارسی دری است که سورآبادی برای عبارات و ترکیبات قرآنی بر گزیده است (صفا، ج 2، ص 902؛
صباغیان ، ص 11ـ14). احمد جام نامقی ، مشهور به ژنده پیل (متوفی 536)، در مفتاح النجات (ص 103) از تفسیر سورآبادی نام برده است . این تفسیر از منابع حُبَیش تفلیسی ( رجوع کنید به ص 1) در تألیف کتاب وجوه قرآن بوده است .

بخشهایی از تفسیر سورآبادی در 1345 ش به همت پرویز ناتل خانلری و در 1353 ش به همت مجتبی مینوی ، به صورت چاپ عکسی از نسخة خطی ، منتشر شده است . همچنین ترجمه و قصه های قرآن از روی نسخة موقوفة تربت شیخ جام ، مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری ، به اهتمام یحیی مهدوی و مهدی بیانی در 1338 ش به چاپ رسیده است . قصه های این اثر با عنوان قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی به کوشش یحیی مهدوی برای نخستین بار در 1347 ش چاپ شده است . قسمت تفسیر سورة یوسف این تفسیر را پرویز ناتل خانلری با عنوان یوسف و زلیخا بارها در تهران منتشر کرده است . محمدجاوید صباغیان ، در 1368 ش مجموع قصه های این تفسیر را با عنوان فرهنگ ترجمه و قصه های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری به چاپ رسانده است . ویرایشی جدید از قصه های این تفسیر را نیز جعفر مدرس صادقی با نام تفسیر عتیق نیشابوری در 1380 ش منتشر کرده است .

تفسیر سورآبادی ، به صورت کامل به همت علی اکبر سعیدی سیرجانی تصحیح و در 1381 ش منتشر شده است .

---

منابع :
(1) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(2) علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1345 ش ، چاپ افست 1361 ش ؛
(3) حبیش بن ابراهیم تفلیسی ، وجوه قرآن ، چاپ مهدی محقق ، تهران ?( 1340 ش ) ؛
(4) حاجی خلیفه ؛
(5) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(6) احمدبن ابوالحسن ژنده پیل ، مفتاح النجات : متن عرفانی به زبان فارسی ، چاپ علی فاضل ، تهران 1373 ش ؛
(7) عتیق بن محمد سورآبادی ، ترجمه و قصّه های قرآن ، از روی نسخة موقوفه بر تربت شیخ جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری ، چاپ یحیی مهدوی و مهدی بیانی ، تهران 1338 ش ؛
همو، تفسیر سورآبادی ، چاپ عکسی از

(8) روی نسخه ای کهن ، ج 1، تهران 1353 ش ؛
(9) همان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران 1381ش ؛
(10) همان : تفسیر قرآن کریم ، عکس نسخة مکتوب به سال 523 هجری قمری محفوظ در کتابخانة دیوان هند (لندن )، تهران 1345 ش ؛
(11) همو، قصص قرآن مجید ، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی ، چاپ یحیی مهدوی ، تهران 1365ش ؛
(12) محمدرضاشفیعی کدکنی ، «چهرة دیگر محمدبن کرام سجستانی در پرتو سخنان نویافته از او»، در ارج نامة ایرج : به پاس نیم قرن سوابق درخشان فرهنگی و دانشگاهی استاد ایرج افشار ، ج 2، به کوشش محسن باقرزاده ، تهران : توس ، 1377 ش ؛
(13) محمدجاوید صباغیان ، فرهنگ ترجمه و قصه های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری ، مشهد 1368 ش ؛
(14) ابراهیم بن محمد صریفینی ، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق ، چاپ محمدکاظم محمودی ، قم 1362 ش ؛
(15) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، تهران 1363 ش ؛
(16) یاقوت حموی .

/ محسن معینی /