تعلیق (1) ، نوعی خط تودرتو و پیچیده ، بر گرفته از خط توقیع * و رِقاع * . تعلیق در لغت به معنای در آویختن چیزی به چیزی است (شاد، ذیل واژه ) و اطلاق نام تعلیق به این خط ناشی از پیچیدگی در نگارش حروف و روانی حروف آن است که گویا بر روی کاغذ معلق اند (سراج شیرازی ، ص 142؛ هروی ، ص 7؛ مجنون رفیقی هروی ، ص 257). برخی محققان برآن اند که نَسخِ شیوة ایرانی یا خط تحریری که تحت تأثیر خط پهلوی و اوستایی نوشته می شد ( رجوع کنید به پهلوی * ، زبان و ادبیات ) در شکل گیری خط تعلیق مؤثر بوده است (فضائلی ، ص 404ـ 405، 419). در تعلیق ، علاوه بر متصل نوشتن حروف منفصل ، گاه چندین کلمه را پیوسته می نویسند. این شیوه را، که به ضرورت تندنویسی ایجاد شده است ، شکستة تعلیق می گویند. نظم و ترتیب و تناسب اجزای حروف و کلمات ، که در خطوط دیگر معمول است ، در تعلیق و فروع آن (ترسل و دیوانی ) رعایت نمی شود؛ چنانکه کلمات و حروف آن یکنواخت نیست و گاه درشت و گاه ریز نوشته می شود. قطِّ (برشِ) قلمِ تعلیق هم بین «تحریف » (ارتفاع بیشتر نیش راستِ قلم از نیشِ چپ ) و «مستوی » (قلمی که برش آن تَخت و بین صفر تا ده درجه باشد) است (مانند خط نستعلیق )، و هم «محرّف » (قلمی که زاویة برش آن تُند و در حدود 35 تا 45 درجه باشد) است . حرکات قلم در این خط نرم و تقریباً «دور» (گردش حروف که در دایره های معکوس و مستقیم مانند «ح » و «ق » و گِردی سَرِ «ف » و «ق » و «و» و مانند آن به وجود می آید) است (فضائلی ، ص 419؛ قلیچ خانی ، ص 33، 161).

خط تعلیق ، در آغاز برای کتابت مراسلات دولتی و تنظیم احکام حکومتی به کار می رفت و کاتبانِ این خط ملزم بودند خطوط دیوانی ، چپ (وارونه نویسی )، سیاق * و طغرایی را هم خوب بنویسند (حبیب اصفهانی ، ص 173؛ ایرانی ، ص 155). این نوع کاربرد و نیز طرز نگارش تعلیق ، آن را به «خط ترسل » نیز معروف ساخت (ایرانی ، همانجا؛ یوسفی ، ص 38ـ39).

محققان زمینه های پیدایی خط تعلیق را بین قرن چهارم تا ششم تخمین زده اند (همائی ، ج 2، ص 532؛ ذابح ، ص 70)؛ اما کهنترین نمونه های به جا مانده از تعلیق و شکستة تعلیق در ایران ، سندی متعلق به قرن هشتم (یرلیغ امیرتالش ، 726) و سند دیگری متعلق به سدة نهم (سند صادره از بقعة شیخ ابواسحاق کازرونی ، 826) است (محمودبن عثمان ، ضمائم ، ص 754ـ 761؛ شیخ الحکمایی ، ص 4ـ 5).

در بارة واضع این خط اختلاف نظر وجود دارد؛ بعضی ، واضعِ آن را خواجه ابوالعال معرفی کرده اند (حبیب اصفهانی ، ص 28؛ ایرانی ، ص 120ـ121؛ سپهر، ص 11ـ12) و بعضی دیگر، واضعِ آن را حسن بن حسین فارسی (قرن چهارم )، از کاتبان دربار دیلمیان ، دانسته و گفته اند که وی آن را از خطوط نسخ و ثلث * و رقاع استخراج کرد (ایرانی ، ص 155؛ بَهنِسی ، مقدمه ، ص ق ). معروفترین نظر آن است که خواجه تاج سلیمانی یا سلمانی (متوفی 897) واضع این خط بوده است (قصه خوان ، ص 156؛ مجنون رفیقی هروی ، ص 258؛ بخاری ، ص 328؛ حبیب اصفهانی ، ص 173)، لیکن به دلیل آثار به جا مانده از خط تعلیق از قرون پیشتر، این مطلب صحیح به نظر نمی رسد و ظاهراً وی نخستین کسی بوده که تلاشهای مؤثری برای شکوفایی و گسترش این خط کرده است (لاهیجی ، ص 225؛ سپهر، ص 52). پس از وی خواجه عبدالحی منشی استرآبادی (متوفی 907)، نویسندة فرمانهای سلطان ابوسعید گورکان ، با قاعده مند کردن تعلیق ، بیشترین سهم را در شکوفایی آن داشت و منشیان آق قوینلو (حک : ح 800 ـ 908) دنباله رو سنّت وی بودند (قصه خوان ؛ مجنون رفیقی هروی ؛ لاهیجی ، همانجاها؛ حبیب اصفهانی ، ص 173).

اسناد متعدد به جا مانده از قرن دهم ( رجوع کنید به قائم مقامی ، ج 1، ص 79ـ80، 109ـ110، 125 و جاهای دیگر) و تدوین رساله های مربوط به قواعد نگارش تعلیق در آن قرن ( رجوع کنید به بخاری ، ص 386ـ390)، نشان می دهد که خط تعلیق در قرن دهم رواج بسیار داشته است . خوش نویسان ایرانی که در اواخر عمر شاه طهماسب صفوی (متوفی 984) به عثمانی مهاجرت کردند، خط تعلیق را بتدریج در این نواحی و نیز در مصر رواج دادند. عثمانیان بنا به ذوق و سلیقة خود در آن تصرفاتی کردند؛ در تعلیق عثمانی نیم دایره های آخر حروفِ مدور، فراختر است (شیمل ، ص 60ـ61). به گفتة ایرانی (ص 156)، کاتبان عثمانی شیوة خود را «دیوانی » نامیدند. این شیوه هنوز به دو صورت «خفی » و «جلی » در کشورهای عربی معمول است (فضائلی ، ص 406). برخی از تعلیق نویسان معروف عثمانی این اشخاص بوده اند: محمود طوپخانَوی در قرن یازدهم ؛ ابراهیم فائق و اسماعیل عاصم و سیدمحمد مجیدی اخرس و محمد اسعد در قرن دوازدهم ؛ و مصطفی جودت در قرن چهاردهم (همان ، ص 410).

خط تعلیق در ایران ، زمینه ساز پیدایی خط نستعلیق * و شکستة نستعلیق شد و با رواج و رونق این دو خط ، کاربرد تعلیق کم شد (یوسفی ، ص 41).

برخی از معروفترین خوش نویسان تعلیق در ایران این اشخاص بوده اند: احمدبن علی شیرازی در قرن هشتم ؛ منصوربن محمد بهبهانی در قرن هشتم و نهم ؛ سلطانعلی مشهدی و درویش عبداللّه منشی بلخی و نجم الدین مسعود ساوی و شهاب الدین عبداللّه مروارید کرمانی (بیانی کرمانی ) در قرن نهم ؛ محمد اسفزاری و ابراهیم استرآبادی و خواجه اختیارالدین منشی (اختیار منشی ) در قرن نهم و دهم ؛ حسنعلی بیگ و خواجه میرک منشی کرمانی در قرن دهم ؛ اسکندربیگ منشی در





قرن یازدهم ؛ محمدکاظم واله اصفهانی در قرن سیزدهم ؛ و لطفعلی معروف به صدرالافاضل در قرن سیزدهم و چهاردهم (فضائلی ، ص 406ـ409، 418).

امروزه معدودی از خوش نویسان ایرانی با شیوة نگارش تعلیق آشنایی دارند که آنها نیز از سر تنوع بدان می پردازند. برخی از آثاری که در دورة معاصر به این خط نوشته شده عبارت اند از: آثار حبیب اللّه فضائلی ، و بیست رباعی کتیبه های آرامگاه خیام که مرتضی عبدالرسولی در 1339 ش به خط شکستة تعلیق نگاشته است (بحرالعلومی ، ص 307؛ فضائلی ، ص 416ـ417).

---

منابع :
(1) عبدالمحمد ایرانی ، کتاب پیدایش خط و خطاطان ، مصر 1306 ش ؛
(2) حسین بحرالعلومی ، کارنامة انجمن آثار ملّی ، تهران 1355 ش ؛
(3) درویش محمدبن دوست محمد بخاری ، فوائدالخطوط ، در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته ، چاپ حمیدرضا قلیچ خانی ، تهران : روزنه ، 1373 ش ؛
(4) عفیف بهنسی ، معجم مصطلحات الخطّ العربیّ و الخطّاطین ، بیروت 1995؛
(5) حبیب اصفهانی ، تذکرة خط و خطاطان ، ترجمة رحیم چاوش اکبری ، تهران 1369 ش ؛
(6) ابوالفضل ذابح ، «خوشنویسی در جهان اسلام »، فصلنامة هنر ، ش 8 (بهار ـ تابستان 1364)؛
(7) هدایت اللّه سپهر، تذکرة خوشنویسان ، ( تهران : یساولی ، بی تا. ) ؛
(8) یعقوب بن حسن سراج شیرازی ، تحفة المحبین : در آئین خوشنویسی و لطایف معنوی آن ، چاپ کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار، تهران 1376 ش ؛
(9) محمدپادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(10) عمادالدین شیخ الحکمایی ، «یادداشتی بر کهن ترین سند سازمان اسناد ملی ایران (سند مورخ 726)»، گنجینة اسناد ، سال 11، دفتر 4، ش 44 (زمستان 1380)؛


(11) آنه ماری شیمل ، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی ، ترجمة اسداللّه آزاد، مشهد 1368 ش ؛
(12) حبیب اللّه فضائلی ، اطلس خط ، اصفهان 1350 ش ؛
(13) جهانگیر قائم مقامی ، اسناد فارسی ، عربی و ترکی در آرشیو ملی پرتغال در بارة هرموز و خلیج فارس ، ج 1: مسألة هرموز در روابط ایران و پرتغال ، تهران 1354 ش ؛
(14) قطب الدین محمد قصه خوان ، رسالة خط و نقاشی ، در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته ؛
حمیدرضا قلیچ خانی ، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و

(15) هنرهای وابسته ، تهران 1373 ش ؛
(16) محمدیوسف لاهیجی ، کلام الملوک ، در حبیب اصفهانی ، تذکرة خط و خطاطان ، ترجمة رحیم چاوش اکبری ، تهران 1369 ش ؛
(17) مجنون رفیقی هروی ، خط و سواد ، در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته ، همان منبع ؛
(18) محمودبن عثمان ، فردوس المرشدیة فی اسرار الصمدیة ، به انضمام روایت ملخص آن موسوم به انوارالمرشدیة فی اسرار الصمدیة ، چاپ ایرج افشار، تهران 1358 ش ؛
(19) میرعلی بن میرباقر هروی ، مداد الخطوط ، در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته ، همان منبع ؛
(20) جلال الدین همائی ، تاریخ ادبیات ایران : از قدیمیترین عصر تاریخی تا عصر حاضر ، تهران 1340 ش ؛
(21) غلامحسین یوسفی ، یادداشتهایی در زمینة فرهنگ و تاریخ ، تهران 1371 ش .

/ ابوالفضل ذابح /