بامداد ، مهدی ، از پیشگامان رجال نویسی دورة معاصر (1276ـ1352 ش ). فرزند رفیع الممالک خراسانی بود و در مشهد متولد شد. تحصیلات قدیمی داشت و به زبان فرانسه مسلط بود. با رجال سیاسی نظیر تقی زاده ، نجم الممالک و ابراهیم حکیمی (حکیم الملک ) مناسبات دوستانه داشت .

در مشاغل دولتی به مدارج عالی رسید، و در 1322، در دولت علی سهیلی ، به همراه حسین مکی ، به پیشنهاد نخست وزیر، به عضویت کمیسیون بازرسی انتخاب و مأمور بازرسی وزارت کشاورزی و پیشه و هنر شد (مکی ، ص 13، 523). در دولت حکیمی از آبان تا بهمن 1324 معاون نخست وزیر بود.

سالهای بعد نیز در کارها به حکیمی کمک می کرد ( ایرانیکا ، ذیل «بامداد»).

شهرت عمدة بامداد، به سبب تألیف شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری است . این کتاب دایرة المعارف تاریخ رجال ایران و یکی از مراجع مهم برای محققان و دانش پژوهان است و مؤلف با پشتکار، مطالعه و تحقیق چند ساله و بر اثر معاشرت طولانی با خانواده های رجال سیاسی موفق به تألیف آن شد (محبوبی اردکانی ، ص 539). بعلاوه از منابعی چون خاطرات و خطرات اعتمادالسلطنه ، کتابهای خان ملک ساسانی ، مجله های یادگار ، یغما و کتاب ایران و قضیة ایران اثرِ لرد کُرزِن بهره برده است (همانجا).

بامداد ابتدا تصمیم داشت مجموعه یادداشتهای خود را در ده جلد انتشار دهد، لیکن به سبب بیماری آنها را طی سالهای 1347ـ1351 ش در شش مجلد منتشر کرد (بامداد، پیشگفتار).

او در تدوین مطالب کتاب ، استقلال رأی و نظر داشت و از داوریهای رجال نویسان پیشین تأثیر نگرفت . نثر این کتاب روان است و، چنانچه با معیار قزوینی ، در ارزیابی لغت نامة دهخدا، آن را بسنجیم ، تقریباً بدون غلط است (محبوبی اردکانی ، ص 541)؛
اما کاستیهایی نیز دارد؛
از جمله اینکه زندگینامه ها براساس نام اشخاص (نه شهرت آنان ) تنظیم شده ، در شرح احوال نظم تاریخی رعایت نشده ، از ذکر منابع و مآخذ خودداری شده ، شرح حال عده ای از مشاهیر نیامده ، از رجال دورة افشاریه و زندیه ذکری نرفته و در دورة قاجار نیز، بجز دورة سلطنت ناصرالدین شاه ، به شرح حال شمار معدودی از رجال اکتفا شده است ( ایرانیکا ، ذیل «بامداد»)، لکن هیچیک از اینها از ارزش کتاب نمی کاهد.

اثر دیگر بامداد آثار تاریخی کلات و سرخس است که انجمن آثار ملی ایران آن را در سالهای 1333 و 1344 ش چاپ کرده است . او در مقدمة کتاب ، هدفش را از سفر چند ماهه به مشرق ایران ، بررسی جوامع محلی در این نواحی و مقایسة نام جاهای موجود در شاهنامه و آثار جغرافیایی قدیم با شکلهای امروزی آن ذکر کرده است (همانجا). بامداد به نوشتة خودش (ج 1، ص ( 599 ) )، کتابهای دیگری نیز، از جمله خاطرات من ، چهل سال کارمند دولت ، سیاحت 23 مملکت یا سفرنامة اروپا و افریقا ، شرح حال رجال معاصر ، تألیف کرده ، که تاکنون به چاپ نرسیده است .

---

منابع :
(1) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12، 13، 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(2) حسین محبوبی اردکانی ، «انتقاد کتاب شرح حال رجال ایران در قرن 12، 13، 14 هجری »، راهنمای کتاب ، سال دوازدهم ، ش 9، 10 (آذر ـ دی 1348 ش )، ص 538 ـ543، سال سیزدهم ، ش 10ـ12 (دی ـ اسفند 1349 ش )، ص 771ـ 778؛
(3) حسین مکی ، خاطرات سیاسی حسین مکی ، تهران 1368 ش ؛


Encyclopaedia Iranica, s.v. Bamdad, Mahdi by A.A. Saidi Sirjani

/ منیژه ربیعی ـ گروه تاریخ /