تضمین ، اصطلاحی در علم بدیع و نحو عربی .

1) در علم بدیع . تضمین ــ که در لغت به معنای گنجاندن و نهادن چیزی در جایی است ــ در علم بدیع ، آوردن یک مصراع یا یک بیت یا ابیاتی از شعر دیگران در ضمن شعر خود است . رادویانی (ص 103) تضمین را آوردن بیتی شعر از شاعر دیگر در میان قصیده به عنوان «مهمان »، نه سرقت ، دانسته و گفته است که رسم ، آن است که شاعر نخست بگوید که بیت تضمین شده از چه کسی است . رشیدالدین وطواط (ص 72) نیز تضمین را آوردن مصراعی یا بیتی یا دو بیت از آنِ دیگری در میان شعر خود در جایی مناسب به عنوان تمثّل و عاریت ، نه سرقت ، دانسته و تأکید کرده است که آنچه تضمین می شود باید مشهور باشد. به نوشتة شمس قیس رازی (ص 295 ـ 296)، اگر تضمین بجا و مناسب باشد، بر رونق شعر می افزاید. واعظ کاشفی سبزواری (ص 152) تضمین را به «مصرّح » و «مبهم » تقسیم کرده ، مصرّح را تضمینی دانسته است که شاعر در اثنای شعر به اشاره یا تصریح بگوید که شعر از دیگری است و مبهم را تضمینی که به نام شاعر یا گرفتن شعر از دیگری اشاره نکند، با این شرط که شعر تضمین شده مشهور باشد تا تهمت سرقت به او نزنند.

گاهی شاعر یکی از اشعار خود را در شعر دیگرش تضمین می کند، مثلاً انوری سه بیت از یک قصیدة خود را در قصیدة دیگرش تضمین کرده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 181).

بندرت اتفاق افتاده است که شاعری بیتی از دیگری را، بدون اشاره به نام شاعر یا تضمین شعر او، تضمین کند و شاعر دیگر با این تصور که بیتِ شاعر دوم است ، با تصریح به نام شاعر دوم ، بیت را دوباره تضمین کند؛ چنانکه کمال الدین اسماعیل (ص 777) این بیت مسعودسعدسلمان (ص 345) را: «گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر/ آن مهر بر که افکنم آن دل کجا کنم » به صورتی که در کلیله ودمنه (ص 128) با تبدیل کلمة «کجا کنم » به «کجا برم » آمده است ، تضمین کرده و حافظ با تصور اینکه بیت از کمال الدین اسماعیل است گفته است : «ور باورت نمی شود از بنده این حدیث / از گفتة کمال دلیلی بیاورم // گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر/ آن مهر بر که افکنم آن دل کجا برم » (ج 2، ص 1039).

ممکن است شاعر در شعری که تضمین می کند، اندک تغییری دهد تا آن را با مقصود خود متناسب کند، برای نمونه حافظ در بیت «باشد ای دل که در میکده ها بگشایند/ گره از کار فروبستة ما بگشایند» (ج 1، غزل 197، بیت 1)، مصراع دوم را از فخرالدین عراقی (ص 252) گرفته که گفته است : «گره از کار فروبستة من بگشایی ».

شاید شاعر غزلی را تضمین کند و آن را به صورت مربع یا مخمس یا مسدس و مانند آن در آورد، مثلاً عماد فقیه کرمانی شعری از فخرالدین عراقی را به صورت مخمس تضمین کرده است ( رجوع کنید به کاشفی ، ص 153). تضمین شیخ بهائی (ص 161ـ 162) از غزل خیالی بخارایی و تضمین ملک الشعرای بهار (ج 1، ص 694ـ696) از غزل سعدی بسیار مشهور است .

اگر تضمین بیشتر از یک بیت باشد آن را «استعانت » و اگر کمتر از یک بیت باشد آن را «ایداع » (ودیعه نهادن ) می گویند (کاشفی ، همانجا). گاهی مَثَلِ سایر در شعر تضمین می شود که به این کار ارسال المثل می گویند. در تعریف تضمین سخنی دیگر نیز ذکر کرده اند که با تعریف موقوف المعانی و شعر مدرّج تطبیق می کند؛ یعنی اینکه معنای یک بیت با بیتی دیگر کامل شود (رادویانی ، ص 103). شمس قیس رازی پس از ذکر تعریف موقوف المعانی برای تضمین ، اینگونه ابیات را مضمّن نامیده است (ص 290 ـ 291).

---

منابع :
(1) محمدبن محمد (علی ) انوری ، دیوان ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1364ش ؛
(2) محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368ش ؛
(3) شمس الدین محمدحافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362ش ؛
(4) محمدبن عمر رادویانی ، ترجمان البلاغة ، چاپ احمد آتش ، استانبول 1949، چاپ افست تهران 1362ش ؛
(5) محمدبن محمد رشید وطواط ، حدایق السحر فی دقایق الشعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362ش ؛
(6) محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ?( 1338 ش ) ؛
(7) محمدبن حسین شیخ بهائی ، دیوان کامل شیخ بهائی ، تهران 1368 ش ؛
(8) ابراهیم بن بزرگمهر عراقی ، مجموعة آثار فخرالدین عراقی ، چاپ نسرین محتشم ، تهران 1372ش ؛
(9) حسین بن علی کاشفی ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار ، چاپ میرجلال الدین کزّازی ، تهران 1369ش ؛
(10) کلیله ودمنه ، ترجمة کلیله و دمنه ، انشای ابوالمعالی نصراللّه منشی ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران 1343ش ؛
(11) اسماعیل بن محمد کمال الدین اسماعیل ، دیوان ، چاپ حسین بحرالعلومی ، تهران 1348ش ؛
(12) مسعودسعد سلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران 1362ش .

/ کامل احمدنژاد /

2) در نحو. عبارت است از دادن معنای کلمه ای به کلمة دیگر تا آن کلمه ، در صورت وجود قرینه ، هر دو معنا را ادا کند. این قاعده در هر سه قسم کلمه در عربی (اسم و فعل و حرف ) کاربرد دارد (سیوطی ، 1363 ش ، ج 3، ص 136؛
ابوالبقاء، ج 2، ص 24 ـ 25)، ازینرو تضمین را در عربی بابی وسیع دانسته اند (ابن جنی ، ج 2، ص 310، 435). تضمین در فعل و حرف مانند «عَیْناً یَشْرَبُ بِهاعِبادُاللّهِ..» (انسان : 6)؛
فعل «یَشْرَبُ» با حرف جرّ «مِن » به کار می رود، ولی در این آیه با حرف جارة «ب » آمده ، زیرا متضمن معنای فعل «یَرْوی '» (سیراب می شود) یا «یَلْتَذُّ» (لذت می برد) است ، و مفهوم آیه چنین است : چشمه ای که بندگان خدا در ضمن نوشیدن از آن ، سیراب می شوند یا لذت می برند. همچنین می توان گفت که حرف «باء» متضمن معنای «مِن » است (سیوطی ، 1363ش ، همانجا؛
تهانوی ، ج 1، ص 469). تضمین در اسم مانند قول اعشی : «سُبْحانَ مِنْ عَلْقَمَةَالف'اخِرِ»؛
کلمة «سبحان » متضمن معنای برائت است ، ازینرو با حرف جارة «مِن » و به معنای «بَراءَةً منه » آمده است (ابن جنی ، ج 2، ص 435).

تضمین در چندین آیة قرآن (برای نمونه رجوع کنید به بقره : 187؛
نساء: 2؛
صافّات : 8) به کار رفته و بعضی مفسران نیز بدان تصریح کرده اند ( رجوع کنید به زمخشری ، ج 1، ص 230، 465، ج 4، ص 35؛
عُکبری ، قسم 1، ص 154، 327، قسم 2، ص 1088؛
طبرسی ، ج 1، ص 126، 275، ج 2، ص 395). ابوکبیر هُذلی ، شاعر جاهلی ، و فَرَزْدَق (متوفی 110) نیز آن را به کار برده اند (ابن هشام ، ج 2، ص 685 ـ 686؛
شریف اردکانی ، ص 236، 278ـ279).

در برخی کتابهای صرف ونحو به تضمین در باب لزوم و تعدی فعل اشاره شده و مثالهایی آمده است ، مانند «رَحُبَتْکُم الدارُ» که فعلِ «رَحُبَ» لازم است اما با مفعولٌبه ، ضمیر «کُمْ»، آمده ، زیرا این فعل متضمن معنای «وَسِعَ» است (عباس حسن ، ج 2، ص 170). یا مانند «سَمِعَاللّهُ لِمَنْ حَمِدَه » که فعل متعدی «سَمِعَ» متضمن معنای «استجاب » است ، ازینرو با حرف جرّ «ل » آمده است (ابن هشام ، ج 2، ص 685؛
عباس حسن ، ج 2، ص 171).

از جنبة بلاغی ، بررسی کرده اند که آیا تضمین حقیقت است یا حقیقت و مجاز یا مجاز مرسل یا کنایه ( رجوع کنید به دسوقی ،ج 2، ص 305ـ 306؛
ازهری ، ج 2، حاشیة یس بن زین الدین ، ص 4ـ7). سعدالدین تفتازانی (متوفی 793) تضمین را حقیقت (سیوطی ، 1404، ج 1، ص 134) دانسته و عبدالرحمان سیوطی (متوفی 911) آن را مجاز شمرده است (1363ش ، ج 3، ص 137؛
نیز رجوع کنید به تهانوی ، همانجا).

در بارة فراوانی کاربرد تضمین ، ابن جنی (ج 2، ص 310) و ابوالفتح (ابن هشام ، ج 2، ص 686) تصریح کرده اند که چنانچه موارد تضمین گِرد آید، مقدار آن زیاد خواهد بود، ازینرو برخی تضمین را قیاسی دانسته و آن را برای آسانی و گسترش زبان مفید دانسته اند (ازهری ، ج 1، ص 346؛
عباس حسن ، همانجا). ولی به عقیدة ابن هشام و ابوحیّان ، تضمین قیاسی نیست (سیوطی ، 1404، ج 1، ص 136ـ137) و سماعی بودن آن تا حدی است که جز به ضرورت نباید آن را به کار برد (ابوالبقاء، ج 2، ص 25).





در جلسات مجمع اللغة العربیة در قاهره ، مباحثی در بارة تضمین مطرح ( رجوع کنید به عباس حسن ، ج 2، ص 584 ـ 593) و نتیجة این جلسات چنین اعلام شد: تضمین ، قیاسی است نه سماعی ، و باید سه شرط در آن منظور گردد: وجود مناسبت بین دو فعل ، وجود قرینه ای که مانع از اشتباه باشد، سازگاری تضمین با ذوق عربی . پیشنهاد مجمع آن بود که جز برای غرض بلاغی از تضمین استفاده نشود (یعقوب ، ص 210 ـ 211؛
عباس حسن ، ج 2، ص 594).

---

منابع :
(13) علاوه بر قرآن ؛
(14) ابن جنی ، الخصائص ، چاپ محمدعلی نجار، ( قاهره 1372ـ1376/ 1952ـ1957 ) ، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(15) ابن هشام ، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب ، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره ( بی تا. ) ؛
(16) ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات : معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة ، چاپ عدنان درویش و محمدمصری ، دمشق 1394ـ1397/ 1974ـ1976؛
(17) خالدبن عبداللّه ازهری ، شرح التصریح علی التوضیح ، و بهامشه حاشیته لِیس بن زین الدین ، ( بیروت ، بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(18) محمداعلی بن علی تهانوی ، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج ، بیروت 1996؛
(19) محمدبن احمد دسوقی ، حاشیة الدسوقی علی کتاب مغنی اللبیب ، مصر 1358، چاپ افست اصفهان ( بی تا. ) ؛
(20) زمخشری ؛
(21) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، ( قاهره 1967 ) ، چاپ افست قم 1363ش ؛
(22) همو، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو ، چاپ فایز ترحینی ، بیروت 1404/ 1984؛
(23) محمدباقربن علی رضا شریف اردکانی ، جامع الشواهد ، تهران 1379؛
(24) فضل بن حسن طبرسی ، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید ، بیروت 1405/ 1985؛
(25) عباس حسن ، النحو الوافی ، ج 2، قاهره 1973؛
عبداللّه بن حسین عکبری ، التبیان فی اعراب القرآن ، چاپ

علی محمد بجاوی ، ( قاهره 1976 ) ، چاپ افست بیروت 1407/

(26) 1987؛
(27) امیل بدیع یعقوب ، موسوعة النحو و الصرف و الاعراب ، بیروت 1986.

/ باقر قربانی زرّین /