responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3581

 

تصغیر ، مبحثی در قواعد عربی و دستور زبان فارسی و ترکی .

1) در عربی . تصغیر از مباحث صرف اسم در عربی است . دستورنویسان عرب از این عنوان بیشتر خردی و کوچکی را در نظر داشته و تصغیر را مترادف تحقیر دانسته اند (مثلاً رجوع کنید به زمخشری ، ص 243؛ ابن یعیش ، ج 5، ص 113، 115؛ سیبویه ، ج 3، ص 417، 419، 425). تصغیر به این معانی (حقیقی و مجازی ) دلالت می کند: 1) کوچکی چیزی که در بارة آن صحبت می کنیم ، مانند «دُوَیْرَةٌ» (خانة کوچک ) به جای «دار» (خانه )؛ 2) حقارت و کوچکی چیزی از دیدگاه گوینده که ممکن است در واقع کوچک و حقیر نباشد، مانند «ذَهَبَتِ الدراهمُ إلا دُرَیْهِما»؛ 3) نزدیکی ، مانند «قُبَیْلَالصبح »؛ 4) محبت و دلبستگی ، مانند «یا بُنَیَّ»، «یا اُخَیّ»؛ 5) عظمت ، بزرگی و اغراق ، مانند «دُوَیْهیَة » (مصیبت بزرگ )، «سُنَیة حَمراء» (سال سخت و طاقت فرسا). نحویان بصره این معنای تصغیر را نپذیرفته اند ( رجوع کنید به ابن یعیش ، ج 5، ص 115؛ فلایش ، ج 1، ص 390ـ 395؛ نیز رجوع کنید به ابن عصفور، ص 435، که معنای تصغیر را در واژه هایی نظیر دویهیة ، تقلیل ذات دانسته و در صدد توجیه این معنا بر آمده است )؛ 6) تمجید و ستایش ، مانند «کُنَیْفٌ مُلِی ءَ عِلماً»؛ 7) سرزنش و نکوهش ، مانند «یا فُوَیْسِق » ( رجوع کنید به رضی الدین استرآبادی ، قسم 1، جزء 1، ص 190ـ192؛ ابن عصفور، ص 435ـ436؛ لین ، ج 4، ص 1691؛ فلایش ، ج 1، ص 380ـ 381).

قواعد تصغیر در عربی فراوان و گاهی پیچیده است . اساس این قواعد بیشتر بر تعداد حروف واژه هاست . به طور کلی سه قالب برای تصغیر، بر اساس تعداد حروف ، شناسایی شده که عبارت اند از: فُعَیْلٌ، برای اسمهای سه حرفی (مثل رُجَیْلٌ از رَجُلٌ)؛ فُعَیْعِلٌ، برای اسمهای چهارحرفی (مثل دُرَیْهِمٌ از دِرْهَمٌ)؛ فُعَیْعِیلٌ، برای اسمهای پنج حرفی (مثل عُصَیْفِیرٌ از عُصْفور؛ سیبویه ، ج 3، ص 415ـ416؛ ابن یعیش ، ج 5، ص 115ـ116؛ ابن جِنّی ، ص 275). این قالبها بر اساس تغییر در مصوتهای شکل ف ع ل و افزودن یک یا دو صامت «ی » به آن به دست می آید. در اسمهای سه حرفی که اسم خاص به شمار نمی روند، و مرجوع کنید بهنث آنها بر وزن فَعْلی ' نیست ، پسوندِ ــَـ ان حروف اصلی محسوب می شود، ازینرو مصغر این اسمها در قالب فُعَیْعِیل ساخته می شود، مانند سُلَیْطین از سلطان . در برخی از اسمهای پنج حرفی یا آنها که بیش از پنج حرف دارند، حرف یا حروفی را حذف می کنند و آنها را در قالب فُعَیْعِل (به جایِ فُعَیْعِیلٌ) مصغر می سازند، مانند سُفَیْرِجٌ از سَفَرجَل ، عُنَیْکِبٌ از عنکبوت ؛ شاید به این دلیل که تصغیر اسمهای بیش از چهارحرفی ، در زبان عربی ناپسند شمرده می شود. البته در اینکه کدامیک از حروف اسم حذف گردد تا در قالب رباعی در آید، اختلاف هست ( رجوع کنید به سیبویه ، ج 3، ص 417ـ 418؛ ابن یعیش ، ج 5، ص 116ـ117؛ ابن جنّی ، ص 279؛ میدانی ، ص 33؛ رایت ، ج 1، ص 168).

اسم مصغر از اسم ذات ، صفات ، اسمهای اشاره (مانند ذَیّاک از ذاک )، موصولات (مانند اللذَیّا، به فتح یا ضم لام ، از الذی )، ظرفها و حتی برخی از فعلهای تعجب ساخته می شود (سیبویه ، ج 3، ص 477ـ 478، 487ـ 488؛ ابن یعیش ، ج 5، ص 135ـ 136، 139ـ140؛ ابن عصفور، ص 437، 458ـ 460). اسمهای مصغر به اعتقاد نحویان ، ترکیبهایی وصفی هستند که با حذف صفت مختصر شده اند، مثلاً «رُجَیْلٌ» به معنای «رَجُلٌصغیرٌ» است ( رجوع کنید به ابن یعیش ، ج 5، ص 113؛ ابوعلی فارسی ، ص 486؛ رضی الدین استرآبادی ، قسم 1، جزء 1، ص 192).

جمعهای موسوم به جمع قلّه (بجز وزن «اَفْعال »)، در تصغیر از قوانین عمومی پیروی می کنند، اما جمعهای کثرت به دو طریق مصغر می شوند: 1) آن را به شکل مفرد باز می گردانند و پس از مصغر ساختن مفرد، علامت جمع سالم (ــُ ونَ یا ــِـ ینَ ) را بدان می افزایند، مانند شُعَراء > شاعر > شُوَیْعِر > شُوَیْعِروُن . 2) از شکل جمع قلّه ــ در صورت وجود داشتن ــ استفاده می کنند، مانند فِتْیان > فُتَیُّون (ابن یعیش ، ج 5، ص 132؛ رایت ، ج 1، ص 170).

در اسمهای ترکیبی تنها جزء اول مصغر می گردد، مانند عُبَیْدُاللّه از عبداللّه . اسمهای مرجوع کنید بهنث (حقیقی و مجازی ) که پسوند ــَـ ة ندارند، در شکل مصغر با این پسوند ظاهر می شوند، مانند شُمَیْسة از شمس . برخی واژه ها از این قانون مستثنا هستند، مانند حُرَیْب از حَرْب (ابن یعیش ، ج 5، ص 136ـ137؛ فلایش ، ج 1، ص 382؛ رایت ، ج 1، ص 170ـ171). دو مصوت بلند ¦ a و ¦ I ، یعنی شکل تغییر یافتة حرفهای «و» و «ی »، هنگام تصغیر به اصل خود باز می گردند، مانند بابٌ > بُوَیبٌ. واژه های



مصغری نظیر شُوَیّ (مصغرشَی ء) و بُوَیْت (مصغر بیت ) از این قانون تبعیت نکرده اند. اگر مصوت بلند ¦ a به عنوان دومین حرف واژه ، زائد بر سه حرف اصلی باشد، حتماً به «و» تبدیل می شود، مانند شاعر > شُوَیْعر. اگر سومین حرف ، صدای بلند ¦ a باشد، به حرف «ی » تبدیل می شود و در حرف «ی » ــ که ویژة قالب تصغیر است ــ ادغام می گردد، مانند غلام > غُلَیِّم (رایت ، ج 1، ص 172؛ فلایش ، ج 1، ص 384ـ 385). در مصغر مصدرهای فعلهای مثال واوی (فعلهایی که نخستین حرف اصلی آنها واو است ) واوِ محذوف هنگام تصغیر باز می گردد، مانند عِدَة > وُعَیْدَة . همچنین اسمهایی که به عقیدة دستورنویسان سومین حرف اصلی خود را از دست داده اند، در مصغر حرف از دست رفته را باز می یابند، مانند ابٌ (ابو) > اُبَیٌّ، به جایِ اُبَیْوٌ (ابن یعیش ، ج 5، ص 121). همچنین در واژه هایی چون «اسم »، هنگام تصغیر، الف از بین می رود: سُمَیٌّ (رایت ، ج 1، ص 174؛ در بارة دیگر قواعد تصغیر رجوع کنید به ابن یعیش ، ج 5، ص 116ـ133).

یک راه دیگر برای ساخت اسم مصغر، توجه به ریشة کلمه است ، بدین ترتیب که اگر ریشه از سه حرف تشکیل شده باشد، مصغر آن بر وزن فُعَیْل و چنانچه مشتمل بر چهار حرف باشد، بر وزن فُعَیْعِل است ، مانند عُطَیْف از معطف ، حُرَیْث از حارث ، عُصَیْفِر از عُصفور و قُرَیْطِس از قرطاس . این نوع تصغیر را تصغیر ترخیم نامیده اند، زیرا حروف افزوده ، در شکل مصغر فرو می افتند و کلمه کوتاهتر و آسانتر ادا می گردد (سیبویه ، ج 3، ص 476؛ ابن یعیش ، ج 5، ص 137؛ زمخشری ، ص 247؛ رایت ، همانجا؛ فلایش ، ج 1، ص 389). برخی گفته اند که عربها تصغیر ترخیم را فقط در اسمهای خاص به کار می برده اند ( رجوع کنید به ابن یعیش ، همانجا).

اسمهایی نیز در زبان عربی موجود است که بر قالب تصغیرند، اما هیچیک از معانی تصغیر در آنها نیست ، مانند جُمَیْلٌ و کُعَیْتٌ و کُمَیْتٌ (همان ، ج 5، ص 136).


منابع :
(1) ابن جنّی ، اللمع فی العربیّة ، چاپ حامد مرجوع کنید بهمن ، بیروت 1405/ 1985؛
(2) ابن عصفور، المقرّب ، چاپ احمد عبدالستار جواری و عبداللّه جبوری ، بغداد 1986؛
(3) ابن یعیش ، شرح المفصّل ، بیروت : عام الکتب ، ( بی تا. ) ؛
(4) حسن بن احمد ابوعلی فارسی ، کتاب التکملة ، چاپ کاظم بحرالمرجان ، بغداد 1401/1981؛
(5) محمدبن حسن رضی الدین استرآبادی ، شرح شافیة ابن الحاجب ، چاپ محمد نورالحسن ، محمد زفزاف ، و محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1395/1975، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(6) محمودبن عمر زمخشری ، المفصّل فی علم اللغة ، چاپ محمد عزالدین سعیدی ، بیروت 1410/1990؛
(7) عمروبن عثمان سیبویه ، الکتاب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(8) احمدبن محمد میدانی ، کتاب نزهة الطرف فی علم الصرف ، بیروت 1401/1981؛


(9) Henri Fleisch, Traitإ de philologie arabe , Beirut 1990;
10- Edward William Lane, An Arabic-English lexicon , Edinburgh 1863-1893, repr. Beirut 1980;
(11) W. Wright, A grammar of the Arabic language , 3rd ed. Cambridge 1977.

/ سیدبابک فرزانه /

2) در فارسی . اگر اسم علامت تصغیر داشته باشد، آن را مصغر می نامند (خیامپور، ص 34). مصغر اسمی است که مفهوم خردی و کوچکی را برساند (انوری و احمدی گیوی ، ص 103). اسم مصغر یا به کوچکی از نظر اندازه دلالت می کند یا به کوچکی از نظر معنوی (محتشمی ، ص 45). صفت نیز گاهی مصغر می شود، مانند بَدَک ، کَمَکی ، بیشترک ، پیشترک . تصغیر سه علامت دارد: «ک » (دخترک )، «چه » (باغچه )، «و» (خواجو؛
خیامپور، همانجا). «ک » تصغیر گاهی بی ارزش بودن را می رساند، مانند مردک ، عالمک ؛
و گاهی تحبیب و دلسوزی را، مانند طفلک ، مامک (شریعت ، ص 227) و گاهی نیز شباهت یا داشتن رنگی را، مانند موشک ، خروسک ، زردک ، سُرخَک . در بعضی لهجه ها در مقام تعریف و تصغیر، به اسم ، های بیان حرکت می افزایند، مانند پسره ، دختره (انوری و احمدی گیوی ، ص 104).

اگر کلمه ای به «ا» یا «و» ختم شده باشد. قبل از «ک »، «ی » می افزایند، مانند پایَک ، مویَک . اگر کلمه ای به های بیان حرکت ختم شده باشد، «ه » به «گ » بدل می شود، مانند جوجه < جوجگک . گاهی «چه » به «زه / ژه » تبدیل می شود، مانند نیچه < نیزه ؛
مویچه < مژه (شریعت ، همانجا).

پسوند «ـ ویه » ( - uye ) را از علامتهای تصغیر دانسته اند: شیرویه ، بابویه ، ماهویه ( رجوع کنید به محتشمی ، ص 205ـ206). گاه در تصغیر با چه ، بر خلاف قیاس ، یک «ی » نیز می آید: دریچه (همان ، ص 45)، ( دنبلیچه (دنبالیچه ) ) . گاه در یک قید، «ی » نکره و «ک » تصغیر باهم جمع می شوند: کَمَکی ، لَختکی ، نَرمکی (فرشیدورد، ص 107).

3) در ترکی . در ترکی عثمانی ، گذشته از علامتهای تصغیر فارسی ، علامت تصغیر، «جِق » و «جِک » است (ردهاوس ، 1978، ذیل «جق ») که در ترکی امروزی ترکیه ، به لحاظ داشتن نوع واکه / واکه ها (ظریف ، ستبر؛
گِرد، صاف ) به صورتهای -cik ، k  c ، cuk و cدk نوشته می شود (همو، 1984، ذیل k" â c - " ): ev (خانه )، evcik (خانة کوچک )؛
elma (سیب )، k â elmac (سیب کوچک / سیبِ آدم ( زیرگلو ) )؛
tomur (برجستگی )؛
tomurcuk (جوانه ، غنچه )؛
دk µ kد (کوچک )، دcدk µ kد (خیلی کوچک ؛
هانی و عز، ذیل همین واژه ها). در پاره ای واژه های ترکی ، به



هنگام افزوده شدن پسوند تصغیر، در آخر کلمه تغییرهایی روی می دهد: az (کم ) k< â -c â k /az- â az-a-c (کَمَکی ، اندکی ، مختصری )؛
ufak (کوچک ) k< â ufa-c (کاملاً کوچک ، ریزه میزه ؛
همان ، ذیل همین واژه ها).


منابع :
(12) حسن انوری و حسن احمدی گیوی ، دستور زبان فارسی 2 ، تهران 1378 ش ؛
(13) عبدالرسول خیامپور، دستور زبان فارسی ، تبریز 1347 ش ؛
(14) محمدجواد شریعت ، دستور زبان فارسی ، تهران 1375 ش ؛
(15) خسرو فرشیدورد، دستور امروز: شامل پژوهشهای تازه ای در صرف و نحو فارسی معاصر با اشاراتی به فارسی قدیم و زبان محاوره ، تهران 1348 ش ؛
(16) بهمن محتشمی ، دستور کامل زبان فارسی ، تهران 1370 ش ؛


(17) H. C. Hony and Fahir I z, The Oxford Turkish-English dictionary , 3rd ed., ed. A. D. Alderson and Fahir I z, Oxford 1984;
(18) Sir James Redhouse, Redhouse Yeni Tدrk µ e-I ngilizce Sخzlدk= New Redhouse Turkish-English dictionary , Istanbul 1984;
(19) idem, A Turkish and English lexicon , Istanbul 1978.

/ علی کاتبی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3581
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست