تَشریق و تَغریب ، دو اصطلاح در نجوم دورة اسلامی برای بیان جایگاه نسبی سیارات و ستاره ها در نزدیکی خورشید.



در حالت تشریق ، ستاره یا سیاره در مغرب خورشید قرار می گیرد و پیش از خورشید طلوع می کند. در حالت تغریب سیاره یا ستاره در مشرق خورشید قرار می گیرد و پس از خورشید غروب می کند. پس از تشریق ، سیارات عُلوی (مریخ و مشتری و زحل ) و ستاره ها به سبب حرکت انتقالی زمین ، حرکتی ظاهری خلاف جهت توالی بروج می یابند. در نجوم دورة اسلامی برای تشریق ، محدوده ای زاویه ای درنظر می گرفتند که از آغاز ررجوع کنید بهیت پذیری (ظهور) ستاره یا سیاره در آسمان صبحگاهی ــ پس از دوره ای که تحت تأثیر درخشندگی خورشید، ررجوع کنید بهیت پذیر نبود ــ شروع می شد. حد نهایی تشریق اجرام ْ90 است . از هنگامی که بُعد (فاصلة زاویه ای ) سیارات علوی به ْ30 می رسید تا وقتی به ْ90 غربی می رسید، آنها را «ضعیف التشریق » می نامیدند. البته گنابادی (1284، ص 246) حد پایان تشریق و تغریب سیارات عُلوی را بعد ْ60 می دانست . عکس تشریق را از بعد ْ90 شرقی تا آغاز ررجوع کنید بهیت ناپذیر شدن (خفای ) ستاره یا سیارة علوی در آسمان شامگاهی پس از مدتی پدیدار بودن ، تغریب می نامیدند. برای سیارات سُفلی (عطارد و زهره ) که بعدشان از خورشید هیچگاه به ْ90 نمی رسد، حد نهایی تشریق و تغریب همان حد اقامت آنها بود (ابوریحان بیرونی ، 1373ـ 1375، ج 3، ص 1127ـ 1128؛ همو، 1362 ش ، ص 461ـ 463؛ نیز رجوع کنید بهرجوع * ).

واژه های تشریق و تغریب در اصطلاحهای مرکّب به معنای طلوع و غروب به کار رفته است ؛ مثلاً «وسط سماء التشریق » یعنی قرار گرفتن ستاره در وسط آسمان هنگام طلوع خورشید و «تغریب الصبح » به معنای قرار گرفتن ستاره نزدیک افق مغرب در هنگام طلوع خورشید (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به بتّانی ، ص 179ـ 180). در فارسی عموماً تشریق را «کنارْ روزی » و تغریب را «کنارْ شبی » نامیده اند (ابوریحان بیرونی ، 1362ش ، ص 462ـ463). خوارزمی این دو معادل را عکس این به کار برده است (ص 229ـ230). بیرونی (همان ، ص 467) تشریق را «دستوریّت » نیز نامیده است .

بطلمیوس ، اخترشناس یونان باستان ، مسئلة آغاز و پایان ررجوع کنید بهیت پذیری ستاره ها و سیارات را بدقت بررسی کرده است . او در مورد ررجوع کنید بهیت پذیری ستارگان ، ضابطه ای مطرح نکرده ، زیرا می دانسته است که صرفاً با تعیین جایگاه نسبی خورشید و ستارگان در آسمان نمی توان در بارة آغاز و پایان ررجوع کنید بهیت پذیری ستارگان اظهارنظر کرد؛ چون قدر ستارگان ، عرض دایرة البروجی آنها، تمایل دایرة البروج نسبت به افق در عرضهای جغرافیایی گوناگون در زمانهای مختلف ، و وضع جوّ در این امر مرجوع کنید بهثر است (بطلمیوس ، ص 413ـ417). اما وی برای ررجوع کنید بهیت پذیری یا





ناپذیری سیارات ضابطه ای درنظر گرفته است ، بدین ترتیب که اگر سیاره هم زمان با رسیدن خورشید به انحطاط (   ) مشخصی ــ که اندازة آن برای هر سیاره متفاوت است ( رجوع کنید به جدول 1) ــ طلوع یا غروب کند، آغاز یا پایان ررجوع کنید بهیت پذیری آن سیاره درنظر گرفته می شود (کندی و محمدآقا، ص 145ـ147، 149؛ بطلمیوس ، ص 639ـ640؛ رجوع کنید به شکل 1). بدین منظور، بر اساس   معیّن برای هر سیاره ، بطلمیوس کشیدگی دایرة البروجی حدی سیارات نسبت به خورشید را (در آسمان صبحگاهی و شامگاهی ) با فرض قرارگیری سیاره روی دایرة البروج (0 =  ) و در آغاز هر یک از دوازده برج فلکی و برای عرض جغرافیایی اسکندریّه ( ْ25ر33 +)، در جدولهایی تنظیم کرده است ( رجوع کنید بهبطلمیوس ، ص 645ـ647).

منجمان دورة اسلامی به پیروی از بطلمیوس ، در زیجهای گوناگون جدولهای مشابهی برای اقلیمهای (عرضهای جغرافیایی ) گوناگون تنظیم کرده اند. یکی از کاملترین این جدولها در زیج معتبر سنجری اثر عبدالرحمان خازنی ، دیده می شود. در بسیاری از موارد، این جدولها دقیقاً بر اساس مشخصه های انحطاطی به کار رفته در مجسطی بطلمیوس تنظیم شده اند (کندی و محمدآقا، ص 147). معمولاً در زیجها، ررجوع کنید بهیت پذیری و ررجوع کنید بهیت ناپذیری صبحگاهی یا شامگاهی را ظهور و خفای صباحی یا مسائی می گفتند (برای نمونه رجوع کنید به جونپوری ، ص 31). ابوریحان بیرونی نیز در بحث تشریق و تغریب به متغیرهای گوناگون در ررجوع کنید بهیت پذیری کواکب توجه داشته است (1373ـ 1375، ج 3، ص 1129).





در نجوم دورة اسلامی برای ررجوع کنید بهیت پذیر یا ررجوع کنید بهیت ناپذیر بودن ستاره ها در هر قدری ، حدی تعیین کرده و آن را بعد کلی نامیده اند. اگر انحطاط خورشید در زمان طلوع یا غروب ستاره از مقدار مشخصی بیشتر شود، ستاره ررجوع کنید بهیت پذیر است . در نزدیکی دایرة البروج اندازة حدیِ انحطاط برای ستاره های قدر اول ْ12 و برای ستاره های قدر دوم ْ14 است و به همین ترتیب به ازای هر قدر ْ2 به مقدار حدیِ انحطاط افزوده می شود. در نتیجه برای مشاهده شدن ستاره ای از قدر ششم باید در هنگام طلوع یا غروب آن ستاره ، اندازة انحطاط خورشید ْ22 باشد. در مورد ستاره هایی که از دایرة البروج دورترند، به ازای هر ْ20 اختلاف در عرض دایرة البروجی ، یک درجه از بعد کلی ستاره کاسته می شود (الغ بیگ ، ص 427).

ظهور و خفای ستاره ها در گاه شناسی و احکام نجوم نیز اهمیت داشته است . در تقویم مصر باستان ، ظهور صبحگاهی ستارة شِعرای یمانی آغاز «آخِت » (نخستین فصل از فصلهای سه گانة سال ) بوده که تقریباً با طغیان رود نیل هم زمان می شده است (ریچاردز ، ص 152). در بارة کاربرد تشریق و تغریب در احکام نجوم ، آمده است که اهل اعداد و طلسمات ، کیمیاگران و دهقانان بعضی کارهای خود را بر اساس ظهور و خفای بعضی ثوابت (ستاره های ) مشهور (مانند شعرای یمانی و سهیل ) انجام می دادند (گنابادی ، 1282، باب دهم ). همچنین برای آغاز تشریق و پایان تغریب اجرام آسمانی ، بویژه سیارات ، حدهایی برای فاصلة زاویه ای آنها نسبت به خورشید در نظر می گرفتند تا بر اساس این حدها حکم کنند. البته اینها با حدهای واقعی ررجوع کنید بهیت پذیری یا ررجوع کنید بهیت ناپذیری سیارات در مجسطیِ بطلمیوس و زیجهای دورة اسلامی متفاوت اند. ابوریحان بیرونی در التفهیم ، بدون طرح جزئیات رصدی ، آغاز حدود تشریق سیارات را آورده است ( رجوع کنید به ص 461ـ463). در غُرة الزیجات وی ، مقادیر متفاوتی برای این حدود ذکر شده است ( رجوع کنید بهص 28، نیز رجوع کنید به جدول 2). البته رسیدن جسم به این فاصله های زاویه ایِ حدیِ تشریق یا تغریب الزاماً به معنای ررجوع کنید بهیت پذیری جسم نبوده و نیست



(ابوریحان بیرونی ، 1362ش ، ص 461ـ462). در زیج صابی ، حدهای تشریق و تغریب سیارات ، بدون ذکر جزئیات رصدی ، دقیقاً مانند حدهای ررجوع کنید بهیت پذیری صبحگاهی سیارات در مجسطی (بر اساس کشیدگی دایرة البروجی سیارات نسبت به خورشید برای حالت خاص ابتدای ماه سرطان ) ذکر شده است (بتانی ، ص 177؛ نیز رجوع کنید به بطلمیوس ، ص 637ـ 638).

در احکام نجوم ، تشریق بر قوّت و نَر بودن ، و تغریب بر ماده بودن دلالت می کرد. برخی ، تغریب را در سُفلیان و تشریق را در عُلویان از دیگر حالتهای آنها مطلوبتر می دانستند (برای اطلاع بیشتر در بارة بحثهای احکام نجومی تشریق و تغریب رجوع کنید بهابوریحان بیرونی ، 1362 ش ، ص 467ـ471؛ گنابادی ، 1284، ص 247ـ258).

---

منابع :
(1) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362ش ؛
(2) همو، غرة الزیجات ، یا، کرن تلک ، چاپ محمد فضل الدین قریشی ، لاهور 1978؛
(3) همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛
(4) الغ بیگ ، زیج الغ بیگ ، چاپ سدیو، پاریس 1847؛
(5) محمدبن جابر بتانی ، کتاب الزیج الصابی ، چاپ کارلو آلفونسو نالینو، میلان 1899؛
(6) غلامحسین بن ملافتح اللّه جونپوری ، زیج بهادرخانی ، چاپ سنگی بنارس 1257؛
(7) محمدبن احمد خوارزمی ، کتاب مفاتیح العلوم ، چاپ فان فلوتن ، لیدن 1968؛
(8) مظفربن محمدقاسم گنابادی ، تنبیهات المنجمین ، چاپ سنگی ( ایران ) 1284؛
(9) همو، شرح بیست باب ملامظفّر فی معرفة التقویم (در بارة رسالة بیست باب در معرفت تقویم ، اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی )، چاپ سنگی ، ( بی جا ) 1282؛


/ حمیدرضا گیاهی یزدی /