responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3553

 

تشبیه ، یکی از صنایع دانش بیان * . تشبیه در لغت به معنای «مانند کردن » است . تشبیه دارای چهار رکن است : مُشَبَّه : آنچه به چیزی مانند شود؛ مُشَبَّهٌبه : آنچه مشبّه را بدان مانند کنند؛ وَجهِ شَبَه : صفت مشترکِ مشبّه و مشبّهٌبه ؛ ادات تشبیه : برخی از حروف اضافه از قبیل چو، همچو، چون ، مانند در زبان فارسی و الفاظی مثل «ک َ » و «کَأنَّ» در زبان عربی . مشبّه و مشبّهٌبه را دو طرف تشبیه یا طرفین تشبیه می نامند. ذکر طرفین در تشبیه الزامی است ، زیرا حذف هریک ، تشبیه را به استعاره بَدَل می سازد، اما ذکر ادات تشبیه و وجه شبه اختیاری است . در باب ارکان چهارگانة تشبیه ، تقریباً در تمام کتب بیانی عربی و فارسی بحث شده است (مثلاً رجوع کنید به خطیب قزوینی ، الایضاح ، ص 222؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 311؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 10؛ رشید وطواط ، ص 42).

در این مقاله تشبیه از دو دیدگاه بررسی می شود: موضوعی و تاریخی .

1) از دیدگاه موضوعی . بررسی تشبیه به عنوان یک موضوع ، شامل سه مسئله است : تعریف تشبیه ، اغراض تشبیه و طبقه بندی تشبیه .

تعریف تشبیه . تشبیه به اعتبار وجه شبه گونه ای دلالت است و آن عبارت است از دلالت بر مشارکت مشبّه با مشبّهٌبه در وجه شبه ، بدان شرط که به صورت استعاره یا تجرید ظاهر نشود؛ مثل زیدٌ کَالاَسَدِ فِی الشَّجاعة (زید در شجاعت مانند

شیر است ؛ سکّاکی ، ص 141ـ142؛ خطیب قزوینی ، الایضاح ، ص 217؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 310؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 8 ـ9). در کتب بیانی به زبان عربی ، بحث علم بیان با طرح مسئلة دلالت و اقسام آن (مطابقه ، تضمّن ، التزام ) آغاز می شود و تشبیه نیز همانند دیگر صنایع بیانی دلالت به شمار می آید و به اعتبار وجه شبه تعریف می شود (برای نمونه رجوع کنید بهسکّاکی ، ص 140ـ141؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 301ـ302؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 2ـ 5). تعریف تشبیه در کتب بلاغی فارسی آن است که چیزی را در صفتی به چیزی دیگر مانند کنند (رادویانی ، ص 44؛ رشید وطواط ، ص 42) و در این مانند کردن ، میان مشبّه و مشبّهٌبه باید معنایی مشترک وجود داشته باشد (شمس قیس ، ص 345)؛ بر طبق این تفسیر، تشبیه مانند کردن مشبّه است به مشبّهٌبه در وجه شبه (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به رشید وطواط ، ص 42؛ رادویانی ؛ شمس قیس ، همانجاها).

اغراض تشبیه . تشبیه به اغراض خاصی صورت می گیرد. این اغراض ، بیشتر عائد مشبّه و گاه عائد مشبّهٌبه می شود. اغراض عائد مشبّه عبارت اند از:

الف ) اثبات مشبّه یا بیان امکان مشبّه ؛ یعنی ، وجود مشبّه را که در عالم واقع ممتنع است ، با استدلالی شاعرانه اثبات کنند. چنانکه عنصری (ص 41) به قصد اثبات این مدعا که ممدوح او (= مشبّه ) فراتر از جنس مردم است ، او را به یاقوت تشبیه می کند تا بگوید که از جنس مردم بودنِ ممدوح او مثل از جنس سنگ بودنِ یاقوت است : تو ای شاه ار زجنس مردمانی / بوَد یاقوت نیز از جنس احجار.

ب ) بیان حال مشبّه ؛ یعنی ، حالِ (صفت ) مشبّه را در قیاس با حال مشبّهٌبه که آشکار و روشن است ، آشکار سازند، چنانکه در بیتِ «دل از وداع رفیقان چودیگ بر آتش / تن از غریو عزیزان چو مرغ در مضراب » (ابوالفرج رونی ، ص 23)، حال دل سوزان (مشبّه ) در قیاس با دیگ بر آتش (مشبّهٌبه ) و حال تن نالان (مشبّه ) در قیاس با مرغ در مضراب (دام ) آشکار می گردد.

ج ) بیان مقدار حال مشبّه ، یعنی شدت و ضعف و زیاده و نقصان حالِ مشبّه را در قیاس با مشبّهٌبه نشان دهند، چنانکه کمال الدین اسماعیل (ص 407) شدت پوشیدگی کوهها از برف (مشبّه ) را به پوشیدگی پنبه دانه در پنبه (مشبّهٌبه ) مانند

کرده است .

د) تبیین حال مشبّه ؛ یعنی ، صفت مبهم مشبّهِ معقول را از طریق تشبیه آن به امری محسوس روشن سازند، مثل تشبیه «سعی بی فایده » (مشبّه معقول ) به «نوشتن بر آب » (مشبّهٌبه محسوس ). تشبیهِ تبیین کنندة حال مشبّه ، بیشتر به طریق تمثیل * صورت می پذیرد (فقیر دهلوی ، ص 18).

ه ) ستایش مشبّه ، که به دو صورت تحقق می یابد: آراستن مشبّه در نظر شنونده ، بویژه آنجا که انکاری در کار است ، مثل تشبیه لیلی سیه چرده به مُشک از قول مجنون با تأکید بر این معنا که گرانی مشک به سبب سیاهی آن است (مازندرانی ، ص 268)؛ و بزرگداشت مشبّه در نظر شنونده ، مثل تشبیه ممدوح به خورشید و تشبیه شاهان دیگر به ستارگان و سنجش این دو با یکدیگر و چنین نتیجه گرفتن که چون خورشید بر آید، ستارگان ناپدید شوند (رجایی ، ص 263).

و) نکوهش مشبّه ، با هدف زشت ساختن آن در نظر شنونده و بیزار کردن شنونده از او، مثل تشبیه زیر بغل بویناک شخص کریه المنظر به مردار در آفتاب مرداد (سعدی ، ص 68).

ز) تازگی تشبیه (استطراف )؛ یعنی ، مشبّه را به صورت امری در آورند که هرچند عقلاً ممکن است ، عادتاً ممتنع نماید و بدین ترتیب به مشبّه تازگی بخشند، مثل تشبیه شراب در ساغر شیشه ای (مشبّه ) به آتش سیّال در آب منجمد (مشبّهٌبه ) در سخن انوری (ج 1، ص 464): «ساغرش پربادة رنگین چنان آید به چشم / کز میان آب روشن برفروزی آذری // آتش سیّال دیدستی در آب منجمد/ گر ندیدستی بخواه از ساقیانش ساغری »، تازگی مشبّه بر اساس نادرالحضور بودن مشبّهٌبه در ذهن توجیه می شود.

اغراض عائد مشبّهٌبه شامل دو مورد است (در هر دو مورد وجه شبه در مشبّهٌبه اقـوی ' و اشدّ نیست ): 1) ادعای کمال مشبّهٌبه ، و آنچنان است که با استفاده از تشبیه مقلوب ، امری را مشبّهٌبه قرار دهند که در وجه شبه ناقصتر و ناتمامتر از مشبّه باشد تا ادعای کمال آن کنند و بیانی غلوآمیز به دست دهند، مثل تشبیه آتش به سنانِ ممدوح در سوزندگی در یک رباعی از ازرقی هروی : «آتش به سنان دیو بندت ماند» (ص 100). 2) اهتمام به شأن مشبّهٌبه ؛ یعنی ، امری را با هدف تأکید بر شأن آن ، مشبّهٌبه قرار دهند و بدین ترتیب مطلوب خود را اظهار دارند (= اظهار المطلوب )، چنانکه گرسنه ، رخسار چونان بدر را در روشنی و گردی به گردة نان تشبیه کند و بدینسان مطلوب خود (درخواست نان ) را اظهار دارد. بحث اغراض تشبیه ، نخست در مفتاح العلوم سکّاکی (ص 145ـ147) و سپس در تمام کتب بیان ، بویژه کتب عربی ، ذیل «غرض تشبیه » مطرح شده است (برای نمونه رجوع کنید به خطیب قزوینی ، الایضاح ، ص 240ـ247؛ همو، التلخیص ، ص 263ـ 268؛ تفتازانی ، شرح المختصر ، ج 2، ص 35ـ41؛ همو، مطوّل ، ص 330ـ 335).

طبقه بندی تشبیه . تشبیه را به پنج اعتبار تقسیم کرده اند: به اعتبار طرفین ، وجه شَبَه ، ادات ، غرض ، و قوّت و ضعف در مبالغه .

تشبیه به اعتبار طرفین . از سه جهت قابل تقسیم است :

الف ) از جهت محسوسیت و معقولیت . حسی یا محسوس آن است که خود و اجزا و مواد آن با حواس ظاهری (پنج گانه ) دریافت شود، مثل دریا و باده . عقلی یا معقول آن است که خود و اجزا و مواد آن با حواس ظاهری دریافت نشود، مثل خِرَد و جان (تفتازانی ، مطوّل ، ص 312ـ313؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 18ـ20). تشبیه به لحاظ محسوس یا معقول بودن طرفین آن چهار قسم است : محسوس به محسوس ، مانند تشبیه پیچیدن افعی به کمند در «پیچیدن افعی به کمندت ماند» (ازرقی ، همانجا)؛ معقول به معقول ، مانند تشبیه خرد به جان در «خرد همچو جان است زی هوشیار»؛ محسوس به معقول ، مثل تشبیه خورشید به همت در «خورشید به همت بلندت ماند» (همانجا)؛ معقول به محسوس ، مانند تشبیه اندیشه به حرکت اسب در «اندیشه به رفتنِ سَمَندت ماند» (همانجا؛ برای توضیحات رجوع کنید بهخطیب قزوینی ، الایضاح ، ص 223؛ همو، التلخیص ، ص 243ـ 245؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 311ـ312؛ همو، شرح المختصر ، همانجا؛ طیبی ، ص 144ـ147؛ شمس الدین آملی ، ج 1، ص 92؛ مازندرانی ، ص 250ـ251؛ فقیر دهلوی ، ص 7ـ11). بر اساس تعریفی که از حسی و عقلی داده شد ( رجوع کنید بهتفتازانی ، مطوّل ، ص 312ـ313)، امر خیالی ، گونه ای حسی و امر وهمی گونه ای عقلی به شمار می آید؛ بنابراین ، تشبیه به اموری مثل دریای باده که خیالی است ، تشبیه حسی به شمار می آید و تشبیه به اموری مانند دندان غول که وهمی است ، تشبیه عقلی محسوب می شود (تفتازانی ، مطوّل ، ص 312ـ313؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 13؛ فقیر دهلوی ، ص 9ـ10). تشبیه خیالی و وهمی را می توان فاصله ای میان تشبیه حسی رایج در سبک خراسانی و تشبیه عقلی معمول در سبک عراقی به شمار آورد.

ب ) از جهت اِفراد و ترکیب . افراد آن است که مشبّه و مشبّهٌبه یک چیز است و با یک واژه بیان می شود، مانند قد و سرو؛ ترکیب آن است که مشبّه یا مشبّهٌبه یا هر دو، هیئتی منتزع از چند چیز است و در یک عبارت بیان می شود، مثل هیئت منتزع از شبنم بر گُل . از این دیدگاه ، تشبیه چهار قسم است : تشبیه مفرد به مفرد، مرکّب به مرکّب ، مفرد به مرکّب ، و مرکّب

به مفرد.

ج ) از جهت وحدت و تعدد. مراد از وحدت یکی بودن مشبّه و مشبّهٌبه ، و مراد از تعدد، بیش از یکی بودن آن دو است . از این دیدگاه ، تشبیه چهار گونه است : تشبیه چند مشبّه به چند مشبّهٌبه (تشبیه ملفوف )، مثل «قد و رخسار او چون سرو و ماه است »؛ یک مشبّه به یک مشبّهٌبه (تشبیه مفروق )، مثل «کوثر است الفاظ عذب او و معنی سلسبیل » (منوچهری ، ص 74)؛ یک مشبّه به چند مشبّهٌبه (تشبیه جمع )، مثل تشبیه اسب به نهنگ و پلنگ در شعر منوچهری (ص 136): «چون نهنگان اندر آب و چون پلنگان در جبال »؛ چند مشبّه به یک مشبّهٌبه (تشبیه تسویه )، مثل تشبیه موی معشوق و حال عاشق در سیاهی به شب (برای توضیحات رجوع کنید بهخطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 273؛ تفتازانی ، شرح المختصر ، ج 2، ص 41ـ44؛ رشید وطواط ، ص 46ـ47؛ تاج الحلاوی ، ص 38).

تشبیه به اعتبار وجه شبه . تشبیه به اعتبار ترکیب یا افرادِ وجه شبه بر دو قسم است : تشبیهِ تمثیل ، که وجه شبهِ آن مرکّب و منتزع از امور متعدد است ، مثل تشبیه خورشید به آیینه ای که در دست لرزان است (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 274؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 339؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 45) و تشبیه غیرتمثیل ، که وجه شبه آن مفرد است . در این قسم تشبیه ، وجه شبه از چهار لحاظ مورد توجه قرار دارد:

الف ) به لحاظ ذکر یا حذف ، که خود بر دو گونه است : تشبیه مجمل و تشبیه مفصّل . در تشبیه مجمل ، وجه شبه محذوف است ، مانند زیدٌ اسدٌ (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 275) یا زیدٌ کالاسد (تفتازانی ، مطوّل ، ص 339؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 46) و نیز تشبیه ابرو به محراب در مصراع «حافظا سجده به ابروی چو محرابش بر» (حافظ ، ج 1، غزل 471، بیت 7). در تشبیه مفصّل ، وجه شبه ذکر می شود، مثل تشبیه کلام فصیح به عسل در شیرینی (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 277ـ 278؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 340).

ب ) به لحاظ قربت یا غربت . در تشبیه قریب (مبتذل )، وجه شبه آشکار و نزدیک به ذهن است و به همین سبب انتقال از مشبّه به مشبّهٌبه بدون فکر و تأمل صورت می گیرد (تفتازانی ، مطوّل ، ص 341؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 48). تشبیهات رایج در ادب فارسی غالباً از نوع تشبیه قریب است ، مثل تشبیه چشم به نرگس با وجه شبهِ مستی و خماری . در غریب (بعید)، وجه شبه آشکار و نزدیک به ذهن نیست و به همین سبب انتقال از مشبّه به مشبّهٌبه با فکر و تأمل صورت می گیرد (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 283؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 342؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 49). غرابت وجه شبه یا اصلی است یا تَبَعی . غرابت اصلی آن است که وجه شبه ذاتاً دور از ذهن عامه است (همائی ، ص 162) و غرابت عارضی یا تَبَعی آن است که ذاتیِ وجه شبه نیست ، بلکه به تَبَعِ تصرفاتی چند، عارض تشبیه شده است (همانجا). این تصرفات از طریق شرط ، اضمار و تفضیل صورت می گیرد و در نتیجه سه گونه تشبیه پدید می آید:

1. تشبیه مشروط یا شرطی ، که در آن همانندی مشبّه و مشبّهٌبه ، مشروط به شرطی می گردد و بدین صورت ، تشبیه غرابت و تازگی می یابد، مانند تشبیه عزم به ستاره بدان شرط که ستاره افول نکند (تفتازانی ، مطوّل ، ص 344؛ رشید وطواط ، ص 44ـ 45؛ رادویانی ، ص 52؛ شمس قیس ، ص 351ـ352؛ رامی ، ص 61؛ هدایت ، ص 60ـ61).

2. تشبیه مضمر یا اضمار، تشبیهی است پوشیده که از ظاهر کلام بر نمی آید و شنونده به دنبال تأمل در سخن بدان پی می برد و همین امر موجب غرابت و تازگی آن می شود (رشید وطواط ، ص 49؛ شمس قیس ، ص 353؛ تاج الحلاوی ، ص 37)، مثل تشبیه قامت به سرو در شعر حافظ (ج 1، غزل 482، بیت 6)، بر خلاف ظاهر سخن : «به روز واقعه تابوت ما ز سرو کنید/ که می رویم به داغ بلند بالایی ».

3. تشبیه تفضیل ، که در آن به گونه ای پوشیده و هنرمندانه ، بر خلاف قاعدة تشبیه ، مشبّه را بر مشبّهٌبه برتری دهند و غرابت و تازگی پدید آورند (رشید وطواط ، ص 50؛ شمس قیس ، ص 354ـ 355؛ تاج الحلاوی ، ص 39)، مثل تشبیه رخ معشوق به لاله و قد معشوق به سرو، با توجیه هنرمندانة برتری رخ او بر لاله و بلندتر بودن قد او از سرو در سخن سعدی (ص 707): «با رخش لاله ندانم به چه رونق بشکفت / با قدش سرو ندانم به چه یارا برخاست ».

در کتب بلاغیِ عربی ، تنها از تشبیه مشروط به عنوان تشبیه غریب عارضی تَبَعی سخن رفته است ( رجوع کنید به خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 285ـ286؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 344؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 52ـ53). چنین است وضع کتب فارسی ، که گزارشی است بر اساس مطوّل و مختصر ( رجوع کنید بهمازندرانی ، ص 265؛ فقیر دهلوی ، ص 25). به نظر می رسد افزودنِ تشبیه مضمر و تفضیل ، به عنوان تشبیه عارضی تبعی ، ابتکار صاحب کتاب هنجار گفتار است ( رجوع کنید بهتقوی ، ص 176ـ177). گفتنی است که مبحثِ تشبیه مشروط و مضمر و تفضیل در کتب بلاغی فارسی ، مبحثی مستقل است و از اقسام تشبیه غریب عارضی به شمار نمی آید ( رجوع کنید به رشید وطواط ، ص 44ـ45، 49ـ50؛ شمس قیس ، ص 351ـ 355؛ تاج الحلاوی ، ص 37ـ39؛ کاشفی ، ص 108؛ هدایت ، ص 60ـ61، 72ـ74).

ج ) وجه شبه به لحاظ حقیقت و خیال ، که شامل تشبیه حقیقی و خیالی است . تشبیه حقیقی یا تحقیقی ، تشبیهی است که وجه شبه در طرفین تشبیه واقعی است و به تعبیر جرجانی (ص 88 ـ 89) مأخود از صفت موجود در طرفین است ، مثل وجه شبه سرخی در تشبیه لب به لعل . تشبیه خیالی یا تخییلی ، تشبیهی است که وجه شبه در طرفین تشبیه یا در یکی از آن دو، خیالی و ادعایی است ، مانند وجه شبه مستی و خماری در تشبیه چشم به نرگس که وجه شبه در مشبّهٌبه خیالی و ادعایی است ( رجوع کنید به جرجانی ، ص 89 ـ90؛ خطیب قزوینی ، الایضاح ، ص 224؛ همو، التلخیص ، ص 245ـ 246؛ تفتازانی ، شرح المختصر ، ج 2، ص 15؛ همو، مطوّل ، ص 314ـ316).

د) وجه شبه به لحاظ وحدت و تعدد. تشبیه واحد، یعنی تشبیهی که وجه شبه آن واحد (حسی یا عقلی ) است ، مانند وجه شبه سرخی در تشبیه لب به لعل (تفتازانی ، مطوّل ، ص 319ـ320؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 21ـ23). تشبیه متعدد، یعنی تشبیهی که وجه شبه آن متعدد (دو یا بیشتر از دو؛ و حسی یا عقلی ) است ، مثل تشبیه شمع به عاشق با پنج وجه شبه حسی و عقلی : زردی گونه ، اشک ریختن ، گداختن ، سوختن دل و بیداری در شب ( رجوع کنید به همائی ، ص 163).

تشبیه به اعتبار ادات . تشبیه از این حیث ، دو گونه است : مرسل یا صریح (مذکورالادات )، و مرجوع کنید بهکد (محذوف الادات ). تشبیه مرسل تشبیهی است که ادات در آن مذکور است ، مثل حرف « ک » در آیة 24 سورة الرَّحمن : «وَلَهُ الجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحرِ کَالْاَعْلام » و حرف چو در این مصراع : «حافظا سجده به ابروی چو محرابش بر» (حافظ ، ج 1، غزل 471، بیت 7). تشبیه مرجوع کنید بهکد تشبیهی است که در آن ادات ذکر نمی شود (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 286ـ 288؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 344) و در آن ، یا یکی از طرفین تشبیه به دیگری اضافه می شود (مثل لب لعل ، محراب ابرو) که آن را تشبیه بلیغ نیز می گویند (آق اِوْلی ، ص 152) یا مشبّه در نقش مسندٌالیه و مشبّهٌبه در نقش مسند ظاهر می شود و از آن معنای این همانی یا عینیت مشبّه و مشبّهٌبه دریافت می گردد، مثلِ «زلفِ او جیم است و جمشیدش کمینه بنده ایست » (جهان خاتون ، ص 397). اینگونه تشبیه را نیز تشبیه بلیغ خوانده اند (آق اولی ، ص 156ـ157؛ هاشمی ، ص 229). قدما از تشبیه بلیغ بروشنی سخن نگفته اند، چنانکه تفتازانی در مطوّل (ص 343) و در شرح المختصر (ج 2، ص 51 ـ52) تشبیه بلیغ را، زمانی که از معنایی لطیف و دقیق برخوردار باشد یا رسیدن به آن نیازمند تأمل باشد، گونه ای تشبیه بعید غریب به شمار آورده است .

تشبیه به اعتبار اغراض تشبیه . دو قسم است : مقبول و مردود. تشبیه مقبول تشبیهی است که هریک از غرضهای هفت گانة عائد به مشبّه و غرضهای دوگانة عائد به مشبّهٌبه را در جای خود متحقق سازد. تشبیه مردود، تشبیهی است که هریک از غرضهای عائد به مشبّه و مشبّهٌبه را در جای خود متحقق نسازد (تفتازانی ، شرح المختصر ، ج 2، ص 55 ـ56، نیز رجوع کنید بهسطرهای پیشین در بارة اغراض تشبیه ).

تشبیه به اعتبار قوّت و ضعف در مبالغه . قوّت و ضعف در مبالغه معلول ذکر یا حذف ارکان تشبیه است . بر این اساس ، تشبیه را به سه گروه تقسیم کرده اند: برتر (عالی )، میانه (متوسط ) و فروتر (دانی ). هر چه از ارکان تشبیه بیشتر حذف شود، تشبیه از گروه دانی به متوسط و سرانجام به عالی ارتقا می یابد، چنانکه تشبیه مطلق در گروه دانی است و استعارة مصرحه در گروه عالی . از این طبقه بندی در کتب بلاغی عربی ذیل «خاتمه » بحث شده است ( رجوع کنید به سکّاکی ، ص 151؛ خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 289ـ291؛ همو، الایضاح ، ص 270ـ 271؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 345ـ 348؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 56 ـ57) و متأخران بر اساس مندرجات شرح المختصر آن را گزارش کرده اند ( رجوع کنید به فقیر دهلوی ، ص 27ـ 28؛ تقوی ، ص 178ـ179؛ همائی ، ص 160).

دو گونه تشبیه در کتب بیان هست که در طبقه بندیهای رایج نمی گنجد. این دو تشبیه عبارت است از:

الف ) تشبیه مغالطه . مانند کردن چیزی است به چیزی ، بر خلاف عرف و سنّت ادبی ، و به همین سبب نیازمند توجیهی مغالطه گونه و هنرمندانه است ، مثل مانند کردن دهان معشوق به گل ، و رخسار وی به غنچه ، که خلاف سنّت ادبی است و توجیهی شاعرانه می طلبد مبنی بر اینکه رخسار معشوق ، غنچه ای است تمام شکفته و دهان وی گلی است ناشکفته : «دهانت به گل ماند ای دلنواز/ چو غنچه است رخسارت ای دلفروز// رخت غنچه لیکن شکفته تمام / دهنْ گل ولی ناشکفته هنوز». تشبیه مغالطه ظاهراً ابتکار ادبای فارسی زبان است ( رجوع کنید بهکاشفی ، ص 109؛ تقوی ، ص 179).

ب ) تشبیه قلب یا مقلوب . قلب تشبیه (سکّاکی ، ص 147) یا قلب در طرفین تشبیه (جرجانی ، ص 202)، عبارت است از واژگون کردن تشبیه یا جابجا کردن مشبّه و مشبّهٌبه . این امر، که بر خلاف سنّت ادبی صورت می گیرد، موجب تحقق یکی از اغراض عائد به مشبّهٌبه در تشبیه می شود و آن ادعای کمال مشبّهٌبهی است که بر طبق سنّت ادبی مشبّه محسوب می گردد، چنانکه بر طبق سنّت ادبی روی معشوق یا ممدوح به ماه یا صبح تشبیه می شود. اگر صبح ، چنانکه محمدبن وهیب سروده است ، به روی ممدوح (خلیفه ) تشبیه گردد، تشبیه مقلوب توأم با غلو و ادعای کمال مشبّهٌبه به بار می آید ( رجوع کنید به سکّاکی ، ص 146ـ147؛ خطیب قزوینی ، الایضاح ، ص 244؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 334). تشبیه مغالطه و تشبیه قلب را بدان سبب که بر خلاف جریان عادی تشبیه شکل می گیرند می توان زیرعنوان «به اعتبار خلاف آمد» طبقه بندی کرد.

طبقه بندی تشبیه در کتب بلاغی فارسی . در کتب بلاغی فارسی ، گاه از پنج گونه تشبیه ( رجوع کنید به رادویانی ، ص 49ـ54، نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ) و غالباً از هفت گونه تشبیه ( رجوع کنید به رشید وطواط ، ص 42ـ50؛ شمس قیس ، ص 346ـ 355؛ رامی ، ص 61ـ66؛ هدایت ، ص 54؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ) سخن به میان آمده است : تشبیه مطلق یا صریح ، مشروط یا شرطی ، مضمر یا اضمار، تفضیل ، کنایت ، عکس یا معکوس ، تسویه . در طبقه بندیهایی که از تشبیه شده ، از هفت گونه تشبیه ، تنها دو گونه مورد بحث واقع نشده است : تشبیه مطلق و تشبیه عکس :

الف ) تشبیه مطلق یا صریح ، آن است که بدون هرگونه قید و شرط ، با ادات تشبیه چیزی را به چیزی مانند کنند ( رجوع کنید به رشید وطواط ،ص 42ـ43؛ شمس قیس ،ص 346؛ رامی ، ص 61؛ هدایت ، همانجا)، مثل تشبیه قد معشوق به سرو در دلجویی : «دلم بجو که قدت همچو سرو دلجوی است » (حافظ ، ج 1، غزل 55، بیت 5).

ب ) تشبیه عکس یا معکوس ، مانند کردن دو چیز است به یکدیگر، مثل تشبیه پشت زمین به روی فلک و روی فلک به پشت زمین در بیتی از رشید وطواط (ص 48): «پشت زمین چو روی فلک گشته از سلاح / روی فلک چو پشت زمین گشته از غبار» (نیز رجوع کنید به رادویانی ، ص 52ـ53؛ شمس قیس ، ص 352ـ 353؛ رامی ، ص 63؛ هدایت ، ص 70).

2) از دیدگاه تاریخی . سیر تاریخی تشبیه و تحول این مقولة بیانی ، از سیر تاریخی و تحول دانش بیان جدا نیست ( رجوع کنید بهبیان * )، با توجه به تفاوتهای کتب بلاغی عربی و فارسی می توان بررسی تشبیه را از دیدگاه تاریخی به بررسی بر اساس کتب عربی و بررسی بر اساس کتب فارسی تقسیم کرد.

بررسی بر اساس کتب عربی . در سیر تکاملی و در جریان تحول علوم بلاغی ، بویژه با عنایت به سه کتاب برجستة بلاغی ، یعنی اسرارالبلاغه و مفتاح العلوم و مطوّل ، چهار مرحله یا چهار دوره قابل تشخیص است : عصر وابستگی ، عصر استقلال ، عصر کمال ، عصر تنقیح و تکمیل . در عصر وابستگی ، صنایع گوناگون ، از جمله تشبیه ، به تبع طرح و تحلیل آیات قرآن کریم و اشعار عربی ، مورد توجه و بحث قرار می گیرد و غالباً از مباحث نظری مگر در موارد استثنایی نشانی نیست . آثار بلاغی جاحظ (متوفی 255)، ابن معتَز (متوفی 296)، ابن دُرَید (متوفی 321)، قدامة بن جعفر (متوفی 337) از اینگونه است . بدیهی است که در جریان تحلیل آیات و اشعار، تشبیه جلوه ای خاص دارد، از جمله می توان این جلوه را در فصول التماثیل ابن معتز، که رساله ای است در توصیف شراب ، مشاهده کرد. برخی کتابها نیز موارد تشبیه در قرآن را به تفصیل بررسی کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 408؛ بیان * ؛ تلخیص البیان فی مجازات القرآن * ).

در عصر استقلال ، علوم بلاغی به استقلال می رسند و عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471) با تألیف دلائل الاعجاز ، و بویژه اسرارالبلاغه ، در کار استقلال بخشیدن به این علوم نقشی ویژه ایفا می کند. بدین ترتیب که در اسرارالبلاغه ، صنایع را اصل و شواهد، اعم از آیات قرآنی و اشعار عربی ، را فرع این اصل قرار می دهد و از آنها در تبیین تعریف و تفسیر صنایع مدد می جوید. مباحث تشبیه و تمثیل و استعاره در اسرارالبلاغه غالباً به هم آمیخته است ، بر تمثیل تأکیدی خاص می شود، فرق آن با تشبیه مورد بحث قرار می گیرد ( رجوع کنید به جرجانی ، ص 84 ـ 88)، در بارة وجه شَبَه بتفصیل بحث می شود ( رجوع کنید به ص 90ـ92، 95) و از برخی طبقه بندیهای تشبیه سخن به میان می آید، نظیر تشبیه معقول به معقول (ص 67)، تشبیه متعدد و فرق آن با تشبیه مرکّب (ص 176ـ177) و تشبیه مقلوب (ص 187ـ 188).

در عصر کمال ، که عصر سکّاکی (متوفی 626) است ، علوم بلاغی هم از جهت شکل و ظاهر هم از جهت معنا و محتوا به کمال رسید. سکّاکی در کتاب مفتاح العلوم با به کارگیری روش منطقی و نگرش از منظر حِکْمی ، به طرح و طبقه بندی مباحث بلاغی پرداخت (خطیب قزوینی ، التلخیص ، مقدمة برقوقی ، ص 3). وی مباحث این علم را به سه بخش تقسیم کرد: تشبیه ( رجوع کنید بهسکّاکی ، ص 141ـ151)، مجاز ( رجوع کنید بههمان ، ص 151ـ169) که شامل استعاره نیز هست ، و کنایه (همان ، رجوع کنید بهص 169ـ174). اگر گزارش تفتازانی را از تشبیه در مطوّل و در شرح المختصر در نظر گیریم ، برخی از مباحث در مفتاح العلوم موجود است و برخی موجود نیست . مباحث موجود نظیر حسی و عقلی بودن طرفین تشبیه (ص 142)، واحد و غیرواحد بودن وجه شبه (ص 143)، اغراض عائد به مشبّه و مشبّهٌبه (ص 145ـ147)، تشبیه تمثیل (ص 148ـ149)، تشبیه قریب و بعید (ص 149)، علل غرابت تشبیه (ص 150ـ151) و مراتب تشبیه (ص 151)، که در مطوّل (ص 345) از آن به طبقه بندی به اعتبار قوّت و ضعف در مبالغه ، تعبیر شده است . مباحث غیرموجود، مانند تشبیه مجمل و مفصّل ، اقسام تشبیه به اعتبار ادات ، غریب سازی تشبیه ، و تشبیه مقبول و مردود.

در عصر تنقیح و تکمیل ، خطیب قزوینی (متوفی 739) آرای سکّاکی را در الایضاح فی علوم البلاغه ، و بویژه در تلخیص المفتاح * ، تلخیص و تهذیب کرد و آرای بنیادی جرجانی را نیز بدانها افزود (خطیب قزوینی ، التلخیص ، مقدمة برقوقی ، ص 4) و بدینسان به تکمیل نظریه های بلاغی توفیق یافت . الایضاح و التلخیص جلوه گاه سیر علوم بلاغی و نتیجة تحول و تطور این علوم و مبنای تألیفات بعدی است ؛ چنانکه معروفترین کتاب بلاغی یعنی مطوّل تفتازانی (متوفی 791) و سودمندترین کتاب در این فن ، یعنی شرح المختصر این دانشمند، شرحهای التلخیص اند. مباحث غیرموجود در مفتاح العلوم در زمینة تشبیه را در التلخیص و شروح مطوّل و مختصر آن می توان باز یافت ؛ از جمله ، تشبیه مجمل (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 274ـ 275؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 339؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 46)، تشبیه مفصّل (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 277ـ 278؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 340؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 47)، تشبیه مرجوع کنید بهکد و مرسل (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 286ـ 288؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 344؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 53 ـ54)، تشبیه مقبول و مردود (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 288ـ289؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 345؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 55 ـ56) و غریب سازی تشبیه (خطیب قزوینی ، التلخیص ، ص 285ـ286؛ تفتازانی ، مطوّل ، ص 343ـ344؛ همو، شرح المختصر ، ج 2، ص 52).

بررسی بر اساس کتب فارسی . کتب فارسی بلاغی دو گونه است :

الف ) کتب تألیف گونه که در آنها صنایع بدیعی و بیانی در کنار یکدیگر مطرح می شوند. در این کتابها غلبه با صنایع بدیعی است و از میان صنایع بیانی ، غالباً تنها از صنعت تشبیه ( رجوع کنید بهرادویانی ، ص 44 به بعد؛ رشید وطواط ، ص 42 به بعد؛ رامی ، ص 60 به بعد) و گاه از تشبیه و استعاره و کنایه سخن در میان است ( رجوع کنید به شمس قیس ، ص 345 به بعد، 365 به بعد؛ هدایت ، ص 12ـ13، 53 به بعد). شواهد در اغلب این کتابها شعر فارسی است و گاه ، مثل حدائق السحر و مدارج البلاغه ، شواهد هم عربی است هم فارسی . در این آثار غالباً از هفت نوع تشبیه سخن می رود: مطلق یا صریح ، مشروط یا شرطی ، اضمار یا مضمر، تفضیل و به تعبیر رادویانی مرجوعٌ عنه (ص 51)، و تسویت ، یا تسویه و به تعبیر رادویانی (ص 53 ـ54)، مزدوج (همانجاها). از آنجا که هر دو گونه آثار، اعم از عربی و فارسی ، حاصل تلاش فرزانگان و ادیبان مسلمان ایرانی یا تربیت شدگانِ فرهنگ اسلامی ـ ایرانی است ، و چون زبان عربی ، نخستین زبان اسلام در اکثر سرزمینهای اسلامی بوده است (بجز شبه قاره که این نقش از آنِ زبان فارسی بوده ) همّ دانشمندان ، بیشتر صرف تألیف و تکمیل کتب بلاغی به زبان عربی شده و آثار بلاغی به فارسی ، نسبت به عربی ، کمتر است .

ب ) کتب ترجمه گونه ، یعنی آثاری که در نیم قرن اخیر در ایران و از سده های دهم ـ یازدهم در شبه قاره و نیز در ایران عصر صفوی ، بر اساس کتب عربی ، بویژه مطوّل و شرح المختصر تفتازانی و خاصه بر اساس شواهد شرح المختصر ، به زبان فارسی نوشته شده و ضمن ذکر و شرح شواهد عربی با شواهدی از شعر فارسی آمیخته گردیده و در خدمت آموزش علوم بلاغی به زبان فارسی قرار گرفته است . از جمله آثاری که در ایران عصر صفوی و در شبه قاره پدید آمده ، انوارالبلاغه تألیف محمدهادی بن محمدصالح مازندرانی و حدایق البلاغت نوشتة میرشمس الدین فقیر دهلوی است و از جمله آثاری که در ایران نوشته شده است ، می توان از هنجار گفتار تألیف نصراللّه تقوی ، دررالادب تألیف حسام العلماء آق اولی ، معالم البلاغه تألیف محمدخلیل رجایی ، معانی و بیان تألیف جلال الدین همائی ، و دهها اثر دیگر از این دست ، نام برد.


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
عبدالحسین آق اِوْلی ، دررالادب : در فن

(2) معانی ، بیان ، بدیع ، ( شیراز 1336 ش ، چاپ افست قم ، بی تا. ) ؛


(3) ابوالفرج رونی ، دیوان ، چاپ محمود مهدوی امغانی ، مشهد 1347ش ؛
(4) ابوبکربن اسماعیل ازرقی ، دیوان ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1336ش ؛
(5) محمدبن محمد(علی ) انوری ، دیوان ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1364ش ؛
(6) علی بن محمد تاج الحلاوی ، دقایق الشعر ، چاپ محمدکاظم امام ، تهران ?( 1341 ش ) ؛
مسعودبن عمر تفتازانی ، شرح المختصر ، چاپ عبدالمتعال صعیدی ، مصر ( بی تا. ) ، چاپ افست

(7) قم ( بی تا. ) ؛
(8) همو، کتاب المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح ، ( استانبول ) 1330، چاپ افست قم 1407؛
(9) نصراللّه تقوی ، هنجار گفتار: در فن معانی و بیان و بدیع فارسی ، تهران 1317ش ؛
(10) عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی ، کتاب اسرارالبلاغة ، چاپ هلموت ریتر، استانبول 1954؛
(11) جهان خاتون ، دیوان کامل جهان ملک خاتون ، چاپ پوراندخت کاشانی راد و کامل احمدنژاد، تهران 1374ش ؛
(12) حاجی خلیفه ؛
(13) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362 ش ؛
(14) محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی ، الایضاح فی علوم البلاغة : المعانی و البیان و البدیع ، بیروت : دارالکتب العلمیه ، ( بی تا. ) ؛
(15) همو، التلخیص فی علوم البلاغة ، چاپ عبدالرحمان برقوقی ، ( قاهره ? 1350/1932 ) ؛
(16) محمدبن عمر رادویانی ، ترجمان البلاغه ، چاپ احمد آتش ، استانبول 1949، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(17) حسن بن محمد رامی ، حقایق الحدائق ، چاپ محمدکاظم امام ، تهران 1341 ش ؛
(18) محمدخلیل رجایی ، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع ، شیراز 1340 ش ، چاپ افست 1359ش ؛
(19) محمدبن محمد رشید وطواط ، حدایق السحر فی دقایق الشعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش ؛
(20) مصلح بن عبداللّه سعدی ، کلیات سعدی ، چاپ محمدعلی فروغی ، تهران 1363 ش ؛
(21) یوسف بن ابی بکر سکّاکی ، کتاب مفتاح العلوم ، ( قاهره ) 1348، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(22) محمدبن محمود شمس الدین آملی ، نفائس الفنون فی عرایس العیون ، ج 1، چاپ ابوالحسن شعرانی ، تهران 1377؛
(23) محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ?( 1338 ش ) ؛
(24) حسین بن محمد طیبی ، التبیان فی البیان ، چاپ توفیق فیل و عبداللطیف لطف اللّه ، کویت 1406/ 1986؛
حسن بن احمد عنصری ، دیوان ، چاپ محمد

(25) دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(26) میرشمس الدین فقیر دهلوی ، حدائق البلاغة ، چاپ سنگی پتیاله 1290/ 1873؛
(27) حسین بن علی کاشفی ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار ، چاپ میرجلال الدین کزّازی ، تهران 1369 ش ؛
(28) اسماعیل بن محمد کمال الدین اسماعیل ، دیوان ، چاپ حسین بحرالعلومی ، تهران 1348 ش ؛
(29) محمدهادی بن محمدصالح مازندرانی ، انوارالبلاغه : در فنون معانی ، بیان و بدیع ، چاپ محمدعلی غلامی نژاد، تهران 1376 ش ؛
(30) احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347 ش ؛
(31) احمد هاشمی ، جواهرالبلاغة فی المعانی و البیان و البدیع ، مصر 1354/ 1935؛
(32) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، مدارج البلاغه ، چاپ سنگی شیراز 1331؛
(33) جلال الدین همائی ، معانی و بیان ، چاپ ماهدخت بانو همایی ، تهران 1370 ش .

/ اصغر دادبه /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3553
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست