تسویه ، اصطلاحی عرفانی . تسویه ، از ریشة «س وی »، مصدر باب تفعیل و به معنای مساوی کردن و به اعتدال رساندن است (راغب اصفهانی ؛ ابن منظور، ذیل «سوا»). این اصطلاح از کلمة قرآنی سَوَّیْتُهُ (حجر: 29؛ ص : 72) گرفته شده ، و مادّه و مشتقات آن بارها در قرآن به کار رفته است (برای نمونه رجوع کنید به طه : 58؛ قیامت : 38؛ مریم : 10؛ کهف : 36؛ سجده : 9).

اغلب مفسران ، تسویه را اعتدال در صورت و کامل شدن خلقت معنی کرده اند (زمخشری ، ج 2، ص 577؛ فخررازی ، ج 31، ص 139ـ140). میبدی آن را به معنای اعتدال مزاج و کمال برای قبول روح انسانی دانسته است (ج 5، ص 307).

اصطلاح تسویه در عرفان بسیار کم به کار رفته و ظاهراً تنها در آثار عزیزالدین نسفی و محمود شبستری در بارة آن توضیح داده شده است . نسفی تسویه را استعداد قبول نور و نفخ روح می داند که نتیجة مزاج معتدل یا همان مزاج مستوی است (ص 264). به نظر او مزاج غیرمعتدل یا مانند جماد از اعتدال دور است یا مثل نبات میان دوری و نزدیکی است یا مانند حیوان نزدیک به اعتدال است . انسان نیز نوعی حیوان است ، ولی مزاج او از بقیة حیوانات به اعتدال نزدیکتر است (ص 265). گفتة نسفی الهام گرفته از مبحث نفس و مراتب و تکوین مزاج در طبیعیات است ( رجوع کنید به ابوالبرکات بغدادی ، ج 2، ص 172، 302ـ306). شبستری در گلشن راز در بارة تسویه چیزی بیشتر از سخنان نسفی نیاورده است ( رجوع کنید به ص 64ـ 65، بیت 615 ـ621). شارحان گلشن راز ، از جمله لاهیجی ، می گویند که تعدیل و تسویه سبب حُسن و کمال جسم می گردد و آنگاه نفس ــ که عاشق جمال و کمال است ــ در تن دمیده می شود (ص 482ـ 483). صائن الدین ترکة اصفهانی نیز نفخ روح را حاصل تسویه و تعدیل قوای ظاهر و باطنِ سالک می داند (ص 173).

ملاصدرا (صدرالدین شیرازی ) ضمن تکرار همان مطالب در بارة واژة تسویه ، می گوید که تسویه دو نوع است : نوع اول که موجب نشئت جسمی انسانی است ، عبارت از تغییراتی است که در مادّة انسانی صورت می گیرد و آن را به حالت استواء (اعتدال ) در می آورد و مستحق فیضان نفس می گرداند و انسان بشری به وجود می آید. تسویة دوم سبب نشئت روحی انسان است و نفس پس از آنکه صفات نفسانی در آن به اعتدال رسید و ملکات تعدیل شد، مستحق فیضان روح الاهی می گردد و این روح الاهی غیر از روح بشری نفسانی است (1363ش ب ، ص 514؛ همو، 1363ش الف ، ص 243ـ244). بنابراین ، تسویة اول برای بدن و دومی برای نفس است . بر این اساس ، آیات هفتم و هشتم سورة شمس ــ که در آنها به نفس قسم خورده



شده ، نفس الهام شده به خیر و شر معرفی می شود ــ ناظر به تسویة اول و آیات هفتم تا نهم سورة سجده ، مربوط به تسویة دوم است (همو، 1363 ش الف ، ص 243).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن منظور؛
(3) ابوالبرکات بغدادی ، الکتاب المعتبر فی الحکمة ، حیدرآباد دکن 1357ـ 1358، چاپ افست اصفهان 1373ش ؛
(4) علی بن محمد ترکة اصفهانی ، شرح گلشن راز ، چاپ کاظم دزفولیان ، تهران 1375 ش ؛
(5) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) زمخشری ؛
(7) محمودبن عبدالکریم شبستری ، گلشن راز ، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی ، تهران 1371 ش ؛
(8) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، اسرارالآیات ، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی ، تهران 1363ش الف ؛
(9) همو، مفاتیح الغیب ، چاپ محمد خواجوی ،تهران 1363ش ب ؛
(10) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(11) محمدبن یحیی لاهیجی ، شرح گلشن راز ( مفاتیح الاعجاز )، چاپ علیقلی محمودی بختیاری ، تهران 1377 ش ؛
(12) احمدبن محمد میبدی ، کشف الاسرار و عدة الابرار ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1361 ش ؛
(13) عزیزالدین بن محمد نسفی ، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل ، چاپ ماریژان موله ، تهران 1341 ش .

/ سیدجعفر سجادی /