تستری ، عبداللّه بن حسین ، ملقب به عزالدین ، از عالمان امامیة دورة صفوی . از سال و محل تولد وی اطلاعی در دست نیست و تنها نسبت تستری می تواند حاکی از انتساب او به شوشتر (تستر) باشد. در منابع ، غالباً شرح حال وی و فقیه معاصرش ، ملاعبداللّه بن محمود تستری ، در آمیخته و این امر، تفکیک مطالب راجع به این دو فقیه را دشوار کرده است . برای مثال افندی ، با آنکه خود به این نکته توجه داشته ، مطالبی از شرح حال این دو را در آمیخته و لقب ملاعبداللّه بن محمود تستری و اربعین او را (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 1، ص 184، 420) از عبداللّه بن حسین تستری دانسته است (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 248، قس ص 195، 197).

برخی منابع به تلمّذ طولانی تستری (حدود سی سال ) نزد مقدس اردبیلی (متوفی 993) اشاره کرده اند (اسکندرمنشی ، ج 2، ص 1417؛
قس خوانساری ، ج 4، ص 235)، اما همانگونه که افندی خاطرنشان کرده ، زمانِ شاگردی تستری نزد مقدس اردبیلی چندان طولانی نبوده است (ج 3، ص 204). وی در 988 بعد از سفر حج به عَیْناثا، در جبل عامل ، رفت و از عالم امامی آنجا، سید نعمت اللّه بن خاتون عاملی (متوفی بعد از 988)، و پسر وی ، احمدبن نعمت اللّه عاملی (متوفی 1002)، اجازة روایت کتب حدیث دریافت کرد (همان ، ج 3، ص 199ـ203؛
محمدباقر مجلسی ، ج 109، ص 88 ـ96؛
خوانساری ، همانجا؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 1، ص 126، 146)، سپس به عراق بازگشت و در 991 در نجف تألیف شرحی بر الفیة شهید اول را در فقه به پایان برد (حسینی خاتون آبادی ، ص 493). تستری تا 1004 در کربلا اقامت داشت و در آن سال در حالت خوف راهی ایران شد. گویا علت مهاجرت وی تضییقات مقامات عثمانی بوده که در این تاریخ بر کربلا تسلط یافته بودند (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 5، ص 66).

محمدتقی مجلسی (متوفی 1070) که خود از شاگردان تستری بوده ، از اقامت چهارده سالة وی در اصفهان سخن گفته است (ج 14، ص 382). بر این اساس ، وی می بایست در حدود 1006 به ایران آمده باشد (آقابزرگ طهرانی ، 1411، ص 343). افندی از مهاجرت تستری به مشهد خبر داده و علت آن را خوف وی از شاه عباس اول (حک : 996ـ 1038) بیان کرده ، ولی منشأ خوف را ذکر نکرده است (ج 3، ص 195؛
نیز رجوع کنید به خوانساری ، ج 4، ص 234). تستری در مشهد ماند تا آنکه در سفر شاه عباس به مشهد در 1009، شاه با وی دیدار و از او دلجویی و درخواست کرد تا به اصفهان باز گردد. تستری ضمن قبول این دعوت ، شاه عباس را به ساختن مدرسه ای تشویق کرد. مدرسة عباسی و مدرسه ای که فقیه معاصر تستری ، شیخ لطف اللّه میسیِ عاملی ، در آن تدریس می کرد، در پی این توصیه ساخته شد. همچنین گفته اند که موقوفات شاه عباس در 1015 به نام چهارده معصوم (در بارة آنها رجوع کنید به اسکندرمنشی ، ج 2، 1249 به بعد) به توصیة تستری بوده است (افندی اصفهانی ؛
خوانساری ، همانجاها). مرجوع کنید بهید مطلب راجع به ساخت مدارس ، گزارش اسکندربیگ منشی است که در شرح احوال شیخ لطف اللّه میسی ، از ماجرای احداث مدرسة شیخ لطف اللّه سخن می گوید. به نوشتة وی (ج 1، ص 250) شیخ لطف اللّه میسی تا 997 در مشهد اقامت داشت ، سپس به قزوین رفت و سرانجام به خواست شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید (نیز رجوع کنید بهافندی اصفهانی ، ج 4، ص 419ـ420). اسکندربیگ تاریخی ذکر نکرده ، اما زمان این مهاجرت بعد از 1006، سال انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت ، بوده است .

تستری پس از بازگشت به اصفهان تا پایان عمر در این شهر به سر برد و فقط به فعالیتهای آموزشی پرداخت . بر اثر تلاشهای علمی وی حوزة علمیة اصفهان رونق فراوان یافت . به نوشتة محمدتقی مجلسی (همانجا) تعداد محصلان علوم دینی در زمان ورود تستری به اصفهان پنجاه تن بوده و هنگام وفات وی به هزار تن رسیده بود. به تصریح او انتشار فقه و حدیث در اصفهان مرهون مساعی تستری بود. زهد و تقوا و التزام جدّی تستری به همة آداب شرع زبانزد بوده و گزارشهای چندی در این باره نقل شده است (تفرشی ، ج 3، ص 99؛
خوانساری ، ج 4، ص 238ـ239). وی در 26 محرّم 1021 درگذشت (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 203) و جمع کثیری نزدیک به صد هزار تن در تشییع جنازة وی حضور داشتند که تا آن زمان در اصفهان بی سابقه بوده است ( رجوع کنید به محمدتقی مجلسی ، همانجا). میرداماد، فقیه و فیلسوف مشهور و معاصر تستری ، بر وی نماز خواند و در مقبرة امامزاده اسماعیل بن زید به رسم امانت به خاک سپرده شد و سپس جسدش را به کربلا انتقال دادند (اسکندر منشی ، ج 2، ص 1418؛
محمدتقی مجلسی ، همانجا).

از مشهورترین شاگردان تستری فرزندش ، مولی ابوالحسن علی ، مشهور به حسنعلی تستری ، محمدتقی مجلسی و سیدمصطفی تفرشی * ، مرجوع کنید بهلف نقد الرجال ، بودند (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 195ـ196). تفرشی که کتاب نقدالرجال خود را در زمان حیات استادش نگاشته ، به مناسبت یادکرد او ضمن برشماریِ مقامات علمی و اخلاقی وی ، نوشته است که بیشتر نکات علمی و تحقیقی این کتاب ( نقد الرجال ) از تستری است (ج 3، ص 99، ج 5، ص 426). محمدتقی مجلسی (همانجا) نیز او را با عنوان «شیخ الطائفة الامامیة فی عصره » شناسانده و مانند تفرشی نکات علمی کتابش ، روضة المتّقین ، را از افادات استادش ، تستری ، دانسته است . بهاءالدین عاملی نیز که معاصر تستری بوده ، در اجازه ای که در 1030 برای مولی حسنعلی نوشته ، مقام بلند دانش و ورع تستری را ستوده است ( رجوع کنید بهمحمدباقر مجلسی ، ج 107، ص 23ـ 24).

تستری رساله ای فارسی در بارة نماز جمعه نگاشت و در آن از نظریة وجوب تعیینی نماز جمعه در زمان غیبت امام دفاع کرد؛
از این رساله تنها بخشی برجا مانده است (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 196؛
مدرسی طباطبائی ، ص 217). مهمترین اثر فقهی موجود وی جامع الفوائد فی شرح القواعد (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 5، ص 65ـ66؛
حسینی اشکوری ، ج 21، ص 361؛
مدرسی طباطبائی ، همانجا) نام دارد که شرحی بر قواعدالاحکام علامه حلّی است . هدف اصلی او در این کتاب تبیین مطالبی است که در شرح محقق ثانی / محقق کَرَکی (متوفی 940) بر قواعد الاحکام به نام جامع المقاصد ، مجمل مانده است (افندی اصفهانی ، ج 3، ص 197) و به نوشتة محمدتقی مجلسی (همانجا) مراتب علم و دقت تستری از این کتاب شناخته می شود. اثر دیگری از وی با عنوان خواص القرآن و چند رسالة فقهی ، از جمله حاشیه ای بر الفیة شهید اول ، نیز موجود است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 7، ص 273؛
همو، 1411، ص 344، 346؛
مدرسی طباطبائی ، ص 217ـ 218؛
حسینی اشکوری ، ج 13، ص 165). تستری با آنکه خود از مشایخ اجازة روایت حدیث بوده ، مانند شماری از فقها و محدّثان ، در خصوص جوامع شناخته شده و رایج و متواتر حدیث مانند کافی و من لایحضره الفقیه قائل به لزوم دریافت اجازة روایت حدیث نبوده است (تفرشی ، ج 3، ص 99، پانویس 1).

فرزند تستری ، مولی حسنعلی ، نیز از فقهای برجستة عصر خود بوده و اجازات چند تن از علما و فقهای معاصرش ، چون بهاءالدین عاملی و میرابوالقاسم فندرسکی / میرفندرسکی به وی حاکی از مرتبة بلند علمی اوست . میرفندرسکی از وی با عنوان «مجتهدالزمانی »، لقبی که برای فقهای برجسته به کار می رفته ، یاد کرده است ( رجوع کنید به محمدباقر مجلسی ، ج 107، ص 20ـ24؛
آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 1، ص 178، 250). وی بر خلاف پدرش به حرمت نماز جمعه قائل بود و در رساله ای با عنوان رساله در حرمت نماز جمعه نظر خود را تبیین کرد (آقابزرگ طهرانی ، 1411، ص 151؛
در مورد نسخه های این رساله رجوع کنید بهمدرسی طباطبائی ، ص 239). مولی حسنعلی حواشی فراوانی نیز بر اربعین قاضی سعید قمی نگاشته است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 1، ص 151). وی بعد از وفات پدرش ، بجای او بر کرسی تدریس نشست و در دورة دوم وزارت خلیفه سلطان (بعد از 1055) از این سمت معزول شد (افندی اصفهانی ، ج 1، ص 262؛
حسینی خاتون آبادی ، ص 523). عیسی بیگ (میرزا عیسی )بن محمدصالح افندی پدر صاحب ریاض العلماء ، محمدتقی و محمدباقر مجلسی از وی حدیث روایت کرده اند (افندی اصفهانی ، همانجا). اثر مهم فقهی وی التبیان فی الفقه است که افندی (همانجا) آن را ستوده و فقط یک نسخه از آن شناخته شده ( رجوع کنید به مدرسی طباطبائی ، همانجا) که مشتمل بر مبحث طهارت است . رساله ای نیز با عنوان مقدمة الدعوات در آداب نماز و دعا از فرزند وی بهاءالدین محمد برجا مانده است (حسینی اشکوری ، ج 10، ص 300). برخی ، تاریخ وفات وی را 1069 ثبت کرده اند ( رجوع کنید به حرّ عاملی ، قسم 2، ص 74)؛
افندی در این تاریخ تردید کرده (ج 1، ص 263) و حسینی خاتون آبادی (همانجا) سال درگذشت او را 1075 ذکر کرده است .

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة ، بیروت 1411/1990؛
(3) اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1377ش ؛
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم

(4) 1401ـ1415؛
(5) مصطفی بن حسین تفرشی ، نقدالرجال ، قم 1418؛
(6) محمدبن حسن حرّ عاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، قسم 2، قم 1362ش ؛
(7) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی ، قم 1354ـ1376ش ؛
(8) عبدالحسین حسینی خاتون آبادی ، وقایع السنین و الاعوام ، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری ، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران 1352ش ؛
(9) خوانساری ؛
(10) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(11) محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی ، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه ، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی ، قم 1406ـ1413؛
(12) حسین مدرسی طباطبائی ، مقدمه ای بر فقه شیعه : کلیات و کتابشناسی ، ترجمة محمد آصف فکرت ، مشهد 1368 ش .

/ محمدکاظم رحمتی /