تُرکستانی ، فخرالدین ، متکلم و فقیه قرن یازدهم . خاستگاه وی ماوراءالنهر بود، ازینرو فخرالدین ماوراءالنهری نیز خوانده شده است . از هنگام تولد و دورة کودکی او اطلاع دقیقی در دست نیست . وی در آغاز، بر یکی از مذاهب اهل سنّت بود، آنگاه از منطقة خود به مشهد مقدس رهسپار شد و در همانجا، در اوان نوجوانی و آغاز سن تکلیف ، به تشیع گروید. به گفتة آقابزرگ طهرانی (1411، ص 433) او خود در مقدمة کتابش ، شرح ( حدیث ) الغمامه ، بدین امر تصریح کرده است . گفتنی است که سیدهاشم بحرانی * نیز نام او را در زمرة 253 نفری آورده که داستان شیعه شدن آنان را در ایضاح المسترشدین بتفصیل بیان کرده است (افندی اصفهانی ، ج 4، ص 331؛ آقابزرگ طهرانی ، 1411، همانجا؛ همو، 1403، ج 13، ص 191).

فخرالدین ترکستانی پس از تحصیل مقدمات و علوم و فنون ادبی نزد برخی از علمای مشهد، به قم هجرت کرد، در آنجا مقیم شد و دست کم سی سال باقیماندة عمر خود را در آن دیار گذراند و علوم عالی دینی را در محضر علمای قم فرا گرفت . به احتمال قوی ، یکی از استادان او مولی محمد طاهر قمی ، عالم اخباری عصر صفوی (متوفی 1098)، بوده است . ترکستانی در اواخر حکومت شاه عباس دوم صفوی (1052ـ 1078) در قم درگذشت (آقابزرگ طهرانی ، 1411؛ همو، 1403، همانجاها؛ افندی اصفهانی ، ج 4، ص 331ـ332).

مهمترین تألیفات شناخته شدة ترکستانی عبارت اند از: کتاب شرح ( حدیث ) الغمامه و کتاب شرح توحید مُفَضّل (هر دو به فارسی ). نخستین کتاب ، ترجمه و شرح حدیث غمامه (یا غمام / سحابه / بساط ) در بیان یکی از معجزات امام علی علیه السلام است که آن را به پیشنهاد مرتضی قلی خان ، والیِ اردبیل ، نوشته و به شاه عباس دوم اهدا کرده است . او در این کتاب ، حدیث مذکور را بخش بخش به عربی نقل و به فارسی شرح کرده است .

نسخه ای از این کتاب در اردبیل ، نسخه ای در دهخوارقان (آذرشهر) از توابع تبریز و نسخه ای دیگر در نجف دیده شده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 13، ص 190ـ192؛ افندی اصفهانی ، ج 4، ص 332). دومین کتاب ، ترجمه و شرح توحید مُفَضّل است که آن را در 1065 نوشته است . نسخه ای از این کتاب در اردبیل ، نسخه ای در کاظمین و نسخه ای نیز در تبریز یافت شده است (افندی اصفهانی ، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 91).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : الروضة النضوة فی علماء الماة الحادیة عشرة ، بیروت 1411/ 1990؛
(3) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401.

/ محمد رئیس زاده /