تُرک اُجاقی ، انجمنی فرهنگی ـ اجتماعی با تمایلات ملی گرایانة ترک . این انجمن در روند رشد و توسعة ترک گرایی ، در دورة پس از مشروطیت دوم عثمانی در استانبول تشکیل شد. تاریخ شکل گیری آن را بین 1329 و 1330/ 1911ـ1912 دانسته اند (تونجای ، ص 37؛ آقشین ، ص 249؛ احمد، ص 166؛ میدان لاروس ، ج 12، ص 387)، علت این اختلاف ، متفاوت بودن تاریخ تشکیل و تاریخ گشایش رسمی آن است (تونایا، ج 1، ص 432؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). پیش از تشکیل آن ، ترک درنغی (انجمن ترک ) در 1327/ 1909 و ترک یوردو جمعیتی (جمعیت میهن ترک ) در 1329/ 1911 تقریباً با همان گرایشها

و اهداف در استانبول تشکیل شده بود که هر دو جای خود را به انجمن ترک اجاقی دادند و بعضی از بنیانگذاران و اعضایشان به آن پیوستند و مجلة ترک یوردو که ترجُمانِ (اُرگان ) یوردو جمعیتی بود، به ترجمان ترک اجاقی تبدیل شد (همان ، ج 1، ص 414ـ416). مؤسسان اولیة انجمن ، گروهی از نمایندگانِ دانشجویان طبیه عسکری و چند تن دیگر بودند، اما اطلاعیة تقدیمی به حکومت را بنا به عللی ، چون نظامی و جوان بودن طبیه ایها،ترک گرایان معروفی چون محمدامین * یورداقول ، احمدآقا اوغلو و فؤاد ثابت

امضا کردند و رهبری آن را به عهده گرفتند. احمد فرید تک ، یوسف آقچورا * ، محمدعلی توفیق و فؤاد ثابت بترتیب به ریاست ، معاونت ، دبیرکلی و صندوقداری نخستین هیئت اجرایی آن انتخاب شدند. پس از جنگ بالکان (1330ـ1331/ 1912ـ1913) ترکیب هیئت اجرایی بدین قرار شد: حمداللّه صبحی تانری اووَر، رئیس ؛ یوسف آقچورا، معاون ؛ خالص تورقوت ، دبیرکل ؛ عاقل مختار اوزدن و حسین ارطغرل . هیئتی فرهنگی و علمی نیز در 1336/ 1918 تشکیل شد که نویسندگان و شاعران و پژوهندگان مشهوری به عضویت آن در آمدند (همان ، ج 1، ص 414ـ 415).

به گفتة سینا آقشین (همانجا) پر تب وتابترین دورة جنبش ترک گرایی ، در بدترین ایام دولت عثمانی بود و مهمترین نشانة این تب وتاب پیدایش ترک اجاقی بود. وی افزوده است که طبیه عسکری ، خاستگاه ترک اجاقی ، همان مؤسسة آموزشی ـ نظامی است که هستة جمعیت اتحاد و ترقی ــ که در آستانة تبدیل شدن به حزب حاکم کشور بود ــ در آنجا پدید آمد. وی این رویداد را با تدریس ترک گرایانی چون علی حسین زاده (عضو مرکزی حزب اتحاد و ترقی در طبیه عسکری ) و یوسف آقچورا در مدرسة حربیه مرتبط دانسته است .

ترک اجاقی در 5 ربیع الا´خر 1330/ 25 مارس 1912 رسماً گشایش یافت . جنگ بالکان هنوز ادامه داشت . این جنگها به آرمان عثمانی گرایی ضربه ای درهم شکننده زد و در عین حال ، زمینة رشد و توسعة ترک گرایی را فراهم آورد. حکومت عثمانی ، با آن همه قومهای گوناگون غیرترک ، رو به انقراض بود و احساس می شد که دست کم باید ترک و ترک گرایی را نجات داد و آن را تقویت کرد. از آنجا که حزب اتحاد و ترقی از تبدیل شدن به سازمانی ویژة ملی گرایی ترک پرهیز می کرد، موجودیت و توسعة انجمن ترک اجاقی را می توان توجیه کرد (همان ، ص 249ـ250). طارق ظفر تونایا/ طونایا، تشکیل ترک اجاقی را از نظر رشد شعور ملی در فضای جهان وطنی عثمانی ، یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ترکیه به شمار آورده است (تونایا، ج 1، ص 433).

ترک اجاقی بنا بر اساسنامه اش انجمنی فرهنگی ـ اجتماعی و ملی گرا به شمار می آمد و با اینکه اعلام کرده بود «ابداً به سیاست مشغول نخواهد شد و هرگز به فرقه های سیاسی خدمت نخواهد کرد»، با پیوستن شخصیتهایی چون ضیاء گوکالپ (نظریه پرداز پان ترکیسم * و عضو کمیتة مرکزی اتحاد و ترقی ؛ رجوع کنید به اتحاد و ترقی * ، جمعیت )، به آن و وجود نامهای مشترکی در رهبری هر دو تشکیلات ، به خدمت حزب حاکم درآمد و بتدریج فعالیتهایش رنگ سیاسی گرفت . ترک اجاقی گذشته از پیوند تنگاتنگ با حزب حاکم ، در تشکیل احزاب و جمعیتهای دیگر، از جمله جمعیت تعاون افسران احتیاط ، نقش داشت و با بعضی از جمعیتها و احزاب ، چون فرقة مشروطیت ملی همکاری می کرد و امکانات خود، مثلاً تالارهایش ، را در اختیار آنها می گذاشت . در عین حال ، از انجمنهای عثمانی و اسلام گرا انتقاد می کرد و در مقابل ، آنها هم از آن انتقاد می کردند (تونایا، ج 1، ص 433، 436ـ 438). در پی برافتادن دولت اتحاد و ترقی در 1336/ 1918 و در دورة ترک مخاصمة پس از آن ، بعضی از سران ترک اجاقی تحت تعقیب متفقین قرار گرفتند و بازداشت و تبعید شدند، که ظاهراً علت این امر موضع گیریهای سیاسی ترک اجاقی بر ضد متفقین بود. در همین دوره رقبا و مخالفان ترک اجاقی ، به آن حملات سختی کردند (همان ، ج 1، ص 438)، به طوری که ترک اجاقی مدتی فعالیتهای خود را متوقف کرد، اما پس از چند بار تغییر مکان دادن بر اثر حملة مخالفان در 1338 (1299 ش )/ 1920، توانست تا دورة جمهوری (1302 ش / 1923) فعالیت کند. در 1310 ش / 1931 شعب باقیماندة ترک اجاقی ــ در اواخر دورة حکومت اتحادیون در 1336/ 1918، ترک اجاقی 28 شعبه و 743 ، 2 تن عضو داشت (همان ، ج 1، ص 435) ــ به اتهام اینکه درصدد کسب هویت سیاسی اند، تعطیل شد و خلق اولری که به حزب حاکم یعنی حزب جمهوری خواه خلق * وابستگی داشت ، جایگزین آنها شد ( میدان لاروس ، همانجا). حمداللّه صبحی تانری اوور که از 1325 تا 1336ش /1946ـ1957 نمایندة مجلس بود، ترک اجاقی را در 1328 ش / 1949 بازگشایی کرد، اما با مرگ وی در 1345ش /1966 ترک اجاقی منحل شد (تونایا، ج 1، ص 438).

بیشتر فعالیتهای ترک اجاقی ، ملی و فرهنگی بود. برخی فعالیتهای شعب آن عبارت بود از: برگزاری سخنرانیهای معمولاً هفتگی ، چاپ نشریاتی در بارة فرهنگ ملی ترک ، ترتیب دادن نمایشهایی با شرکت هنرپیشه های زن ، معرفی شخصیتهای ادبی و هنری و فرهنگیِ ترک گرا، تبلیغ آموزش و پرورش ملی ، کمک به تأسیس و توسعة مدارس صنعتی و کشاورزی و بازرگانی ، و حمایت از تولیدات داخلی و ترجیح آنها بر محصولات خارجی .

/ رحیم رئیس نیا /