ترخون (یا ، به صورت عربی نما، طرخون ) ، گیاه کوچک خوشبویی از جنس آرتمیزیا (تیرة مرکّبان ) با نام علمی آ. دراکونکولوس ، از سبزیهای خوردنی معروف ، که در گذشته خواصی درمانی نیز برای آن ذکر کرده اند.

واژگان . منشأ یا ریشة واژة ترخون / طرخون دانسته نیست . معمولاً طرخون را معرّبِ ترخون فارسی دانسته اند، مثلاً ابوحاتِم سِجِستانی ( متوفی 250 ) (به نقل ابوریحان بیرونی ( 362ـ440 ) ؛ ص 408، ش 668؛ شیر، ص 112؛ تحفة الاحباب ، شرح رنو و کلن ، ش 200، ص 90؛ ابن میمون ، شرح مایرهوف ، ش 173، ص 86). مایرهوف محتمل دانسته که طرخون از آ یونانی مأخوذ باشد، اما رنو و کلن ، با طرح این اشتقاق احتمالی ، می گویند که این واژه در یونانی به گیاهان دیگری گفته می شده است . به هر تقدیر، انصاری شیرازی (729ـ806؛ ص 281ـ282) نوشته که «طرخون را به شیرازی طرخونی خوانند» و حکیم مؤمن در تحفة خود (تألیف در 1080) این را به گونة «به فارسی طرخونی نامند» تکرار کرده است (ص 177).

در منابع قدیم دو نام فارسی (؟) دیگر برای ترخون یافت می شود، که املا و اِعراب آنها مسلّم نیست : انیبیز/ انبیز و غرمانوش ، به نوشتة زَمَخْشَری (467ـ 538؛
قسم 1، ص 89؛
نیز رجوع کنید به برهان ، واژة غرمانوش و ابوریحان بیرونی ، همانجا، که چنین می خوانیم : «طرخون ... به زبان بلخی ، غریاوس ( کذا؛
ظاهراً محرّف همان غرمانوش ) »).

ماهیت . در بارة ماهیت طرخون ، که امروزه فقط به گیاه موصوف در بالا گفته می شود، خَلطی روی داده است : 1) بعضی آن را عاقِر قَرحا دانسته اند (قدیمترینِ ایشان شاید مسیح بن الحَکَم دمشقی ، از پزشکان هارون الرشید، زنده در 225؛
رجوع کنید بهابن بیطار، ج 3، مقالة «طرخون »، ص 100ـ101) و بعضی (مثلاً، ابن سینا، ( 370ـ 428 ) ، ج 1، کتاب دوم ، ص 536، و انطاکی ( متوفی 1008 ) ، ص 329) عاقر قرحا را «ریشة طرخون (کوهی )» پنداشته اند، چنانکه انطاکی حتی دعوی می کند که «هر که جز این بگوید، حواس ( آن را ) رد می کند» و حکیم مؤمن نیز، به تَبَع انطاکی و انصاری شیرازی (729ـ806؛
ص 292)، می گوید که «بیخ برّی او عاقر قرحاست » (ص 180). ابن بیطار، خود این گمان را نادرست دانسته است . 2) بعضی آن را کَرَفس یا نوعی کرفس دانسته اند، مثلاً: مؤلف تحفة الاحباب (سدة دوازدهم ؟؛
ش 200، ص 21: «نوعٌ مِن الکَرافِس »)، و ابن میمون (530 ـ601؛
ش 173، ص 21) به این دوگانگی در تشخیص ماهیت اشاره کرده می گوید: «گفته می شود که طرخون برگهای عاقر قرحاست ، اما مؤلفان متأخر این را تأیید نکرده اند؛
بالعکس ، اینان می گویند که ( طرخون ) نوعی کرفس است .» 3) غَسّانی در حدیقة الازهار (تألیف در 994) دعوی می کند (ش 139، ص 130) که طرخون نه نوعی کرفس و نه عاقر قرحاست بلکه رأی «مشهور و درست که جمهور ( فاضلان روزگار ) بر آن اتفاق دارند این است که ( طرخون ) مَقْدونِس ، گیاهی شبیه به کرفس ، است ». در بارة این گیاهانی که با ترخون مُشتبه شده اند توضیحی لازم است . عاقر قرحا (نام آن ، سُریانی است ) گیاهی از همان تیرة مرکّبان ، شبیه به بابونه * ، ولی از جنسی متفاوت ( آنْتِمیس )، ناخوردنی ، و دارای خواص متفاوتی است ( رجوع کنید به مثلاً، از پیشینیان ، انصاری شیرازی ، ص 292، و از معاصران ، زرگری ، ج 3، ص 127ـ131). کَرَفس * که امروزه به گیاهِ خوردنی معروف ، آپیوم گراوِاُلِنس (از تیرة چتریان )، گفته می شود، در قدیم ، مانندِ معادل عبری خود، کَرْپَس ، «اسم جنس گیاهان تیرة چتریان و متناظر با ( اسم جنس ) سلینُن یونانی بوده است » (ابن میمون ، شرح مایرهوف ، ش 196، ص 97ـ 98). ابن میمون (ش 196، ص 23) از شش نوع / گونه «کرفس » یاد کرده است ، از جمله ، کرفس به مفهوم امروزی آن ، و کرفس رومی / سَرَخْسی یا مقدونِس ، معادل سبزی خوشبویی که در ایران به آن جعفری می گویند (مَقدونسْ معرّبِ محرّفِ مَکِدُنیون یونانی ، به معنای «مَقدونی ، منسوب به مقدونیّه ( در یونان ) »، است ، زیرا می پنداشتند که جعفری از آنجا خاسته است ؛
ابن میمون ، شرح مایرهوف ، همانجا).

از سوی دیگر، به نوشتة ابن وَحشیّه (سدة چهارم )، مؤلف یا مترجم (؟) کتاب الفِلاحة النَّبَطیَّة * ، که عمدتاً آرای کشاورزی بعض دانشمندان نَبَطی باستان را ذکر می کند، دو نوع باشطا (= ترخون به زبان نبطی ) هست (ج 2، ص 815 ـ 817): بابلی ، دارای برگهای دراز، و رومی ، دارای برگهای گِرد، با این گمان که این دومی «در روزگار قدیم از بلاد روم برای ما ( ساکنان بین النهرین ) آورده شده است ( اما ) طبع / مزاج هر دو برابر است ». این «طرخونِ» گِردْ برگ محتملاً گیاه دیگری شبیه به ترخون حقیقی بوده است . ابن بیطار از قول نویسنده ای مجهول وصف ترخون سرخی را آورده است (همانجا): طرخون «ساقه های سرخ به بلندی یک وجب یا بیشتر و برگهایی سرخ مانند برگهای ' حَماحِم ، ( = ریحان * ) دارد» (!).

مصارف ، طبع و خواص . از میان دانشمندان قدیم دورة اسلامی ، یک تن در منابع ما، علی بن محمد (؟)، ترخون را فقط به عنوان یکی از «بُقول المائدة » (سبزیهای سَرِ سُفره ) یاد کرده می افزاید (به نقل ابن بیطار، همانجا): «برگها و ساقه های تازه و نرم آن با نعناع و غیره خورده می شوند ( زیرا ) شهوت ( طعام ) را برمی انگیزند و بوی دهان را خوش می کنند... .» دانشمندان مزبور ترخون را عمدتاً یکی از «عقاقیر» (گیاهان دارویی ) می دانستند، دارای سودها و زیانهایی . به سبب اختلاط دو یا چند گیاه بالتَّبَع اختلاف و حتی تضادی در بارة طبع / مزاج ، خواص و مصارف ترخون روی داده که تفکیک آنها دشوار است . در اینجا آرای چند تن از قدیمترین پزشکان مزبور را در این باره ذکر می کنیم : «سرد، سنگین و خشک است » (طبری ، در فردوس الحکمة ، نخستین «کُنّاش » به عربی ، تألیف آن در 235، ص 378؛
اما بیشتر پزشکان طبع آن را «گرم و خشک » دانسته اند)؛
«گرم و خشک در میان در درجة سوم است و دیرگوار؛
در معده دیر می پاید» (ابن ماسویه ، متوفی 244؛
به نقل رازی ، ج 21، بخش 1، ص 161ـ162)؛
«دیرگواری و دیرپایی آن ( در معده ) به سبب دُهْنیّتِ بسیار آن است ؛
لذا باید برگها و ساقه های تازة آن را که دهنیّت کمتری دارند، خورد، آن هم با کرفس که ... به گوارش آن کمک می کند (اسحاق بن عِمران ، نیمة دوم سدة سوم ؛
به نقل ابن بیطار، همانجا)؛
«بادانگیز است ؛
سودمند برای قُلاع ( برفک ، آفْت ) ... حدّت ( تیزی ، جوشش ) خون را آرام می کند؛
شهوت باه را از میان می برد» (رازی ، متوفی 303؛
به نقل ابن بیطار، همانجا؛
این منقولات دلالت می کند بر اینکه طبع ترخون مانند کافور بسیار «سرد» است ). ابوعبد اللّه محمد تمیمی (متوفی 380) تناقض میان «گرمی » و «سردی » طرخون را به نحوی توجیه کرده چنین نوشته است (به نقل ابن بیطار، همانجا): «طرخون ، به سبب حَرافَت ( تندی ، تیزی ) کافوری لطیف خود، لُهات ( ' زبان کوچک ، ) و زبان را کِرِخ می کند؛
لذا بَلع داروهای ( مایع ) بدمزه و زننده را آسان و از بروز دلْآشوبه جلوگیری می کند. آب طرخون مانع از ( بروز ) آبله و حصبه و برای رفع ' فساد هوا ، سودمند است . ( بدین منظور ) آن را با آب رازیانة سبز به شربتی هندی موسوم به ' شراب الکدر ، ( ؟؛
قرائت لوکلرک ،تعلیقات بر ترجمة فرانسوی الجامع ابن بیطار، ج 2، ص 408: شراب الکادی ) می آمیزند، که از مطلوبترین نوشیدنیهای شاهان هند و خراسان است .»

جرجانی ( متوفی 531 ) این کنش تخدیری طرخون را چنین توضیح داده (ص 592ـ593)، که مانند توجیه پیشین خردپذیر نیست : «ظاهر آن است که ( طرخون ) گرم و خشک است به درجة دوم و در وی قوّتی است بی خبرکُننده ( مخدّر، بی هوش / بی حس کننده ) . فی الجمله ، خشک است و رطوبتها را نیست کُند، بدین سبب گویند در وی قوّتی سردکننده است از بهر آنکه مادّة حرارت رطوبت معتدل است و چون رطوبت نیست گردد، سردی به عِوَض پدید آید. او را بخایند، دَمیدگی دهان را سود دارد.» برای توضیحی و نَبَطیانه ، و خردناپذیر در بارة این دوگانگی در مزاج ترخون رجوع کنید به ابن وحشیّه ، همانجا؛
برای اوصاف کمابیش تکراری از ترخون رجوع کنید به مثلاً، هروی ، ص 219ـ220؛
انطاکی ؛
غسّانی ؛
حکیم مؤمن ، همانجاها؛
و، از همه مفصّلتر، به فارسی ، عقیلی علوی شیرازی (سدة دوازدهم )، ص 584 ـ 585.

---

منابع :
(1) ابن بیطار؛
(2) ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوار قش ، بیروت 1408/ 1987؛
(3) ابن میمون ، شرح اسماء العقار ، چاپ ماکس مایرهوف ، قاهره 1940؛
(4) ابو ریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370ش ؛
(5) علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات )، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371ش ؛
(6) انطاکی ؛
(7) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1342 ش ؛
(8) تحفة الاحباب فی ماهیة النبات و الاعشاب ، مع ترجمته بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کلن ، پاریس 1934؛
اسماعیل بن حسن

(9) جرجانی ، کتاب الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة ، عکس نسخة مکتوب در سال 789 هجری محفوظ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران 1345ش ؛
(10) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، چاپ سنگی تهران 1277، چاپ افست 1378؛
(11) محمد بن زکریا رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/ 1955ـ 1971؛
(12) علی زرگری ، گیاهان داروئی ، ج 3، تهران 1368ش ؛
(13) محمود بن عمر زمخشری ، پیشرو ادب ، یا، مقدمة الادب ، چاپ محمد کاظم امام ، تهران 1342ـ1343 ش ؛
(14) ادی شیر، کتاب الالفاظ الفارسیة المعربة ، بیروت 1908؛
(15) علی بن سهل طبری ، فردوس الحکمة فی الطب ، چاپ محمد زبیر صدیقی ، برلین 1928؛
(16) عقیلی علوی شیرازی ؛
(17) ابوالقاسم بن محمد غسّانی ، حدیقة الازهار فی ماهیة العشب و العقّار ، چاپ محمد عربی خطابی ، بیروت 1410/ 1990؛
(18) الفلاحة النبطیة ، الترجمة المنحولة الی ابن وحشیة ، چاپ توفیق فهد، دمشق 1993ـ 1998؛
(19) هروی ؛


/ هوشنگ اعلم /