ترجمان البلاغه ، نخستین کتاب فارسی در بارة فن بدیع به معنای اخصّ و بلاغت به معنای اعم ، متعلق به قرن پنجم . این کتاب نوشتة محمدبن عمر رادویانی است . ذبیح اللّه صفا (ج 1، ص 437) آن را از جمله کتب معتبری می داند که بعد از تألیفات بهرامی سرخسی ، از شاعران و استادان فن عروض در قرن پنجم ، و یوسف عروضی ، شاعر و عروضی قرن چهارم ، و ابوالعلاء شوشتری ، از شعرای عهد سامانی ، به زبان فارسی در علم بلاغت نوشته شده است . اما آثار آنان در بارة عروض است و رادویانی نخستین کتاب فارسی را در علم بدیع نوشته و خود او نیز به این نکته واقف بوده و تصریح کرده است (رادویانی ، ص 2). قرنها تصور می شد که مؤلف ترجمان البلاغه فرخی سیستانی * شاعر دورة غزنویان است ( رجوع کنید بهیاقوت حموی ، ج 19، ص 29؛ دولتشاه سمرقندی ، ص 65)، لیکن نسخه ای معتبر و منحصر به فرد از آن در کتابخانة فاتح استانبول پیدا شد که در 507 به خط «ابوالهیجا اردشیربن دیلمسپار النجمی القطبی الشاعر»، استنساخ شده و یک قرن مقدّم بر معجم الادبای یاقوت حموی است . کاتب در پشت نسخه آن را تصنیف محمدبن عمر رادویانی دانسته است که اطلاعی از او در دست نیست و فقط مسلّم است که در نیمة دوم قرن پنجم هجری می زیسته است . به همین دلیل ، حدس زده می شود که ترجمان البلاغه در اواسط قرن پنجم تألیف شده باشد (رادویانی ، مقدمة ناشر، ص 9، 18؛ صفا، ج 2، ص 918). ترجمان البلاغه از قدمت و اصالت خاصی برخوردار است ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، اگرچه از بعضی جهات از کتاب محاسن الکلام نصربن حسن مَرغینانی (530 ـ593) که در نیمة اول قرن پنجم هجری تألیف شده اثر پذیرفته است . نویسنده خود به این اثرپذیری و همچنین تأثر از کتاب زُهره ، تصنیف محمدبن داود اصفهانی (متوفی 296)، اذعان کرده است (رادویانی ، ص 3ـ4، 19).

شواهد و امثال ترجمان البلاغه همه یافته های شخصی مؤلف آن است و تقلید رادویانی از محاسن الکلام فقط در تعریف و تنظیم کتاب خود بوده نه در محتوا (همان ، مقدمة ناشر، ص 17). ویژگی دیگر این کتاب کوشش در آوردن مثالهای فارسی است ، و این بدین معناست که کتابی در علم بدیع مخصوص زبان فارسی نگاشته ، و پیداست که بیشتر قصد خدمت به فرهنگ ایرانی و زبان فارسی را داشته است . ویژگی دیگر اینکه مباحثی از قبیل استعاره ، تشبیهات مختلف و کنایات را در لابلای صنایع گنجانده است که این هم متأثر از محاسن الکلام مرغینانی است . منتها باید گفت که در آن روزگار هنوز مرز دقیقی میان بدیع و بیان مشخص نبود. رادویانی بیشتر مبدع و نوآور بوده نه مقلد و پیرو، خصوصیتی که کمتر در کتب بلاغی می توان یافت . رادویانی به هر صنعت که می رسد، نخست معنای لغوی آن را بیان می کند و سپس از شعرای فارسی زبان شواهدی برای آن می آورد و به شواهد عربی توجهی ندارد. مباحث بدیعی فراوان در این کتاب آمده که در 73 فصل تدوین شده است . برخی از صنایع طرح شده در ترجمان البلاغه نقش بسزایی در زیبایی شناسی شعر دارند و دیگران کمتر متذکر آنها شده اند، مانند تلائم و تنافر و ابداع معانی و مقلوب مجنّح و مستوی ؛ و بعض دیگر به گونه ای که کمتر مصطلح است آمده ، همچون تشبیه مرجوعٌ عنه (به جای تشبیه تفضیل ) و تشبیه مکنی (به جای تشبیه بالکنایه و در واقع خود کنایه ) و مطابقه (به جای ردالعجز علی الصدر). امثال و شواهد رادویانی از شعرای سده های نخستین هجری است که از این طریق نیز می تواند در معرفی شاعران نخستین ایرانی و ضبط کلمات مشکوک و احیاناً غلط خوانده شده ، نقش بسزایی داشته باشد. از آن شاعران رودکی (مثلاً ص 52، 77، 80)، مُنجیک (مثلاً ص 35، 47، 80)، عبدالجبار زینبی (مثلاً ص 23، 35، 89)، و محمد عبده (مثلاً ص 24، 87، 103) را می توان نام برد. ترجمان البلاغه برکتب بدیعی پس از خود تأثیر فراوانی گذاشته است ؛ از جمله حدائق السّحر فی دقایق الشّعر * رشیدالدین وطواط که به گونه های مختلف ، مثلاً برای آوردن شواهد فارسی ، از اثر رادویانی سود جسته است (فشارکی ، ص 572ـ573) اگرچه خود خلاف این را اظهار می دارد (رشید وطواط ، ص 1).

ترجمان البلاغه را نخستین بار احمد آتش ، ایران شناس ترک ، بر اساس تنها نسخة موجود 507 هجری ، در 1328 ش /1949، در استانبول به چاپ رساند. در همان اوایل ، محمدتقی بهار در مجلة یغما سال دوم ، شماره های مهر و آبان و آذر، تصحیحاتی را در متن پیشنهاد کرد و در واقع متن مصحح آتش را نقدی استادانه کرد، که بعدها احمد آتش در مجلة دانش به پاسخگویی پرداخت . محمدتقی بهار نیز در مقاله ای با عنوان «ترجمان البلاغه ـ برای اطلاع آقای احمد آتش » به او پاسخ داد ( رجوع کنید به بهار، ج 1، ص 395ـ404).

---

منابع :
(1) محمدتقی بهار، بهار و ادب فارسی ، به کوشش محمد گلبن : « ترجمان البلاغه »، تهران 1351 ش ؛
(2) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ?( 1337 ش ) ؛
(3) محمدبن عمر رادویانی ، ترجمان البلاغه ، چاپ احمد آتش ، استانبول 1949، چاپ افست تهران 1362 ش ؛
(4) محمدبن محمدرشید وطواط ، حدائق السّحر فی دقایق الشّعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش ؛
(5) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، تهران ، ج 1، 1347 ش ، ج 2، 1363 ش ؛
(6) محمد فشارکی ، «ایستائی و تقلید و انتحال در تألیف کتب بلاغی »، آینده ، سال 12، ش 9ـ10 (آذر ـ دی 1365)؛
(7) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .

/ محمد فشارکی /