responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3409

 

تراز(1) ، ابزارهایی برای تشخیص افقی بودن یک سطح ، و در نقشه برداری برای تعیین اختلاف ارتفاع دو نقطه . بی تردید مسلمانان روشهای بسیاری را در تراز و ترازیابی از دیگر تمدنها، مثلاً از روم شرقی و ایرانیها، اقتباس کرده اند. اظهاراتی که در کتاب ابن وحشیه * ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) در بارة نهرسازی آمده است ، با نظریات ویتروویوس ( معمار و مهندس رومی ، قرن اول قبل از میلاد ) مطابقت دارد، که او نیز این مطالب را از منابع یونانی به دست آورده بود. مسلمانان این دانش را تا حدودی از آثار یونانی آموختند. برای مثال ، می گویند بر اساس نظر فیلمون (به نقل از اشتاین اشنایدر : فیلو ) شیب نهرها باید دست کم پنج در هزار باشد. مسلمانان همچنین از اطلاعات به دست آمده از تجربة عملی زمینداران ، سازندگان آبراهه ها و غیره نیز بهره می گرفتند. معلوم نیست مسلمانان با آثار «مرجع » هرون ( اسکندرانی ، قرن اول میلادی ) در این زمینه ، یعنی متریکا و > در بارة دیوپترا < (ذات الثقبتین ، نوعی زاویه سنج ؛
هرون ، ج 3) آشنا بوده اند یا نه ؛
زیرا هیچ عنوان مشابهی در شرح حالها یا کتاب شناسیها دیده نشده است . اما کتاب العمل بالاسطرلاب که نام آن درالفهرست آمده ، ممکن است به مسائل مرتبط به زمین پیمایی ( ژئودزی ، شاخه ای از نقشه برداری که ویژة پیمایش زمینهای وسیع است و در آن انحنای زمین را نیز درنظر می گیرند ) ، پرداخته باشد. بسیاری از مسائل موجود در منابع عربی با مسائل مورد بحثِ کتاب > در بارة دیوپترا < مشابه اند. البته مسلمانان در ترازیابی به جای دیوپترا از اسطرلاب یا «رُبع » ( گونه ای ارتفاع سنج ) استفاده می کردند. معلوم نیست که آنان کدامیک از روشهای ترازیابی مورد بحث را مستقلاً کشف کرده اند و چه کسی این کار را کرده است . با بررسی آثار مؤلفانِ این موضوع ، که بیشتر افرادی اهل عمل بودند نیز نمی توان به این مطلب پی برد. بی تردید این روشها از جاهای بسیار متفاوتی به دست آمده اند.

هر فردی در ترازیابی با دو مسئله روبروست : نخست ایجاد سطحی دقیقاً عمودی و دوم به دست آوردن نقطه ای مفروض روی تراز معیّن یا تعیین تفاوت ارتفاع میان دو نقطه .

در آثار اسلامی این روشها برای تراز کردن سطوح مطرح شده است :

1) خط کشی را که یک لبة آن صاف بود، از لبة صاف روی سطح موردنظر حرکت می دادند و تماس خط کش را با سطح بررسی می کردند؛
نباید هیچ نوری از محل اتصال خط کش و سطح عبور می کرد. در این صورت آن سطح را کاملاً مسطح و تراز می نامیدند (قطب الدین شیرازی ، نهایة ؛
قس ویدمان ، 1922، ص 267؛
همو، 1919، ص 663). بررسی مستقیم بودن لبة خط کش نیز بدینگونه بود که نخی را به یک سر خط کش محکم می کردند و در طول خط کش قرار می دادند و یکسان بودن ارتفاع نخ را با خط کش در طول آن بررسی می کردند (ابن یونس در شوی ، ص 6ـ7).

برای بررسی وضع افقی بودن سطح ، روی آن سطح آب می ریختند و بررسی می کردند که به طور یکسان در همة جهات جاری می شود یا نه . این روش یکی از رایجترین شیوه ها بود. همین روش را برقلس در کتاب هیپوتیپوسیس (ص 50 ـ 51) مطرح کرده است . در این روش پایه هایی را از همه طرف زیر یک سطح تراز حرکت می دادند تا معلوم شود که سطح در هیچ طرف شیبدار نیست . از این روش ، زمانی استفاده می کردند که در آزمایش قبلی ، آب در همانجا می ایستاد و به هیچ سو جاری نمی شد.

2) شیئی را که می توانست بغلتد روی سطح قرار می دادند، اگر حرکت نمی کرد و فقط در جای خود نوسان می کرد، سطح موردنظر افقی بود (قطب الدین شیرازی ، همانجا).

3) آب را در ظرف یا بشقابی بزرگ (جَفنَه ) می ریختند (شکل 1) که لبة آن با سطح موردنظر موازی و دور تا دور لبة آن هم ارتفاع بود. سپس بررسی می کردند که آب در همه طرف تا لبه ها بالا می آید یا خیر (ابن لُیون ( احمدبن ابراهیم تُجیبی ، 681ـ750 ) ؛
رجوع کنید به ادامة مقاله ). سپس خط کشی کاملاً صاف بر روی بشقاب ، قرار می گرفت و ناظر در امتداد آن نگاه می کرد.

ابن سینا (نسخة خطی لیدن ، ش 1061؛
قس ویدمان ، 1925) برای بررسی اینکه سطح بالاییِ پایة یک زاویه سنج افقی است یا نه ، پیشنهاد می کند که حفره ای با دیواره های کاملاً عمودی در آن تعبیه کنند و در آن آب بریزند. سپس با روش «بشقاب » بررسی را ادامه دهند. مؤیدالدین عُرضی (کتابخانة ملی فرانسه ، نسخة خطی ، ش 2544)، برای بررسی کاملاً صاف بودن یک حلقه از روشی استفاده کرده که آن را «اَفاضَین » نامیده است . در این روش از دستگاهی که می شد بسته به مورد، آن را سرهم کرد، استفاده می شد، نه از ابزاری پیش ساخته . نخست حلقة موردنظر را به کمک ترازیاب (شکل 2) دقیقاً به صورت افقی نسبت به زمین قرار می دادند. در داخل حلقه و در قسمت مقعر آن ناودان مدوری از گل کوزه گری می ساختند. لبة بیرونی ناودان تا ترازِ سطحِ حلقه بالا می آمد و لبة داخلی را کمی مرتفعتر می ساختند. ناودان را از آب پر می کردند و مقداری خاکستر نرم روی آن می ریختند. با سر ریز شدن آب از حلقه ، فرورفتگیهای موجود در آن از آب پر می شد و خاکسترها روی قسمتهای برآمده باقی می ماند. به این ترتیب ، پستی و بلندیهای روی سطح حلقه آشکار می شد (شکل 3). عُرضی بر این مطلب تأکید دارد که آزمایش باید در آرامش کامل انجام گیرد. وی برای بررسی تراز بودن خروجیهای شبکة توزیع آب در دمشق ، از همین روش استفاده کرد. به این ترتیب که در مرکز منبع آب ، یک آبرو شبیه به شکل 4 ایجاد کرد و کف آبراهه را گود کرد یا بالا آورد تا آب به طور یکنواخت از آبرو به آبراهه ها، که نابرابریهایشان مشخص شده بود، توزیع شود (شکل 4؛
قس زیمان ، ص 49، 81؛
فرانک ، 1929).

4) یک شاغول (ثَقّاله ) از رأس مثلثی متساوی الساقین می آویختند (شکل 5) که برای مثال از چوب ساخته و ارتفاع آن مشخص شده بود. در مرکز بخش زیرین ، فضایی برای وزنة شاغول خالی می کردند. اگر شاغول بر ارتفاع مثلث منطبق می شد، سطح افقی بود این دستگاه «الفادن » نام داشت (قطب الدین شیرازی ؛
عرضی دمشقی ، همانجاها؛
تصاویر از قطب الدین شیرازی ، همانجا؛
حسینی خلخالی ، نسخة خطی کتابخانة گوتا، ش 1417، گرفته شده اند). این تصاویر، این تصور نادرست را به وجود آورد که محققان مسلمان در این زمان با آونگ آشنا بوده اند (قس ویدمان ، 1919، ص 663).

طبق روایت ابن لیون و طغنری ( در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم ) در تراز معماران (شکل 6)، تکه چوبی مکعب مستطیل را روی تیر aa (که بنا بود ترازیابی شود) قرار می دادند. در وسط این چوب خط عمودی bd را ترسیم می کردند، سپس در جلو آن شاغولی می آویختند. در شکل اصلی چنین به نظر می رسد که شاغول میان دو خط موازی آویزان شده است .

مراکشی (اواخر قرن هفتم ) وسیلة کاملتری را توصیف کرده است (ج 1، ص 376؛
نیز رجوع کنید به شکل 7). در شکل ، ab ، ac و de میله اند؛
ab مساوی ac ، و ade مثلثی متساوی الساقین است . در وسط de سوراخی تعبیه می کردند. شاغولی از رأس a آویزان و از سوراخ رد می شد. اگر سطحی که b و c روی آن قرار می گرفتند، افقی بود، ریسمان شاغول از مرکز سوراخ عبور می کرد.

با این روش درستیِ عملکرد ترازیابها و دیگر وسایل و وضع عمودی بودن شاغول را نیز بررسی می کردند. پس از اینکه شاغول در موقعیتی معیّن نسبت به ترازیاب آرام می گرفت ، ترازیاب را بر سطحی افقی در موقعیتهای مختلف ، بویژه در حالتی عمود بر شاغول و در موقعیتی که جای چپ و راست آن عوض شده باشد، قرار می دادند. اگر شاغول به طور مداوم در حالت سکون باقی می ماند، ترازیاب درست عمل کرده بود، اما اگر تنها در حالت اولیه ساکن می شد، خطا را با تنظیم سطح و ترازیاب اصلاح می کردند.

ترازیابی را که توصیف کردیم ، معمولاً «کونیه » ( = گونیا ) می نامیدند. اما این واژه را نجاران برای گونیاهای چوبی نیز به کار می بردند ( رجوع کنید به خوارزمی ، ص 255). هندسه دانانی مانند ابوالوفا ( بوزجانی ) نیز از این واژه استفاده کرده اند ( رجوع کنید به > مقالات تاریخ علوم طبیعی و پزشکی < ، دفتر 4، ص 98).

گاهی اشاره شده که ترازیابی به کمک شاغول انجام گرفته است ، برای مثال می توان به نوشته های بتّانی در موزون بالشاقول (ص 137) و مطالب مشابهی به نقل از ابن سینا اشاره کرد (نسخة خطی لیدن ، ش 1061؛
قس ویدمان ، 1925). بدین منظور گونیایی را به خط شاغول نزدیک و از آن خطی عمود بر سطح ترسیم می کردند یا برای ترازیابی از شاغول استفاده می کردند، که جزء مهمی از آن را وزنة شاغول تشکیل می داد.

در سطوح بزرگی مانند بامها و غیره ، نخست میله ای بلند (قُبطال = کوبیتاله ) کار می گذاشتند و وسیلة آزمایشِ تراز را روی آن قرار می دادند. این دستگاه را «میزان الْاِزُر» (یا البَنّائین ، مربوط به معماران ، قس ابن لیون ) می نامیدند.

5) در دو سر A و B (شکل 8)، دو هرم چهار وجهی نوک تیزِ هم ارتفاعِ AIHK و BLMN و به میلة AB مثلثی وصل می کردند که به آن شاغولی آویخته بود. اگر شاغول یا عقربة ترازو به حالت سکون در می آمد، میله و بنابراین سطح موردنظر افقی بود (مراکشی ، همانجا).

ضرورت تراز کردن دقیق سطوح ، در احداث و تنظیم دستگاههای اخترشناسی و در تعیین دایرة هندی که به کمک آن نصف النهار و جهت قبله را تشخیص می دادند، پیوسته مطرح بوده است . در این حالت ، معمولاً سطح تراز را روی زمین تعیین نمی کردند، بلکه ترازیابی را روی شالوده ای محکم (شاید سنگ ) انجام می دادند. چگونگی به دست آوردن دایرة هندی در هیپوتیپوسیسِ برقلس (همانجا) به همان شیوة مسلمانان تشریح شده است .

برای بررسی قائم بودن یک شی ء این آزمایشها صورت می گرفت :

1) ساده ترین روش آن بود که شاغولی را در کنار جسم آویزان می کردند. اگر سطوح تراز، عمودی و نقطة آویختن شاغول روی آنها بود، ریسمان شاغول را از بالا تا پایین بر آنها منطبق می کردند. در کار با رُبع ، همیشه استفاده از این روش توصیه می شد.

2) اگر نقطة آویختن شاغول کمی جلوتر از سطح مورد نظر بود، ریسمان باید در تمام طول مسیر، در فاصله ای مساوی با سطح قرار می گرفت .

3) ابن یونس در کنارة شاخص به صورت میله ای عمودی با نوک مخروطی ، شیاری منتهی به یک حفرة نیم کره ای ایجاد کرد. درون شیار نخی از نوک شاخص با وزنه ای گوی مانند آویخت . اگر وزنه در وسط نیم کره بایستد، شاخص عمودی است .

4) برای آزمودن اینکه شاخص ( ساعت آفتابی ) از وضع قائم منحرف شده است یا نه ، حرکت سایة شاخص روی درجه بندی ساعات را در مدت معینی به کمک حرکت خورشید در آسمان بررسی می کردند. اگر جابجایی سایه روی خطوط ساعات با زمان سپری شده تطبیق می کرد، شاخص قائم بود.

5) دایره ای در پای میلة ( قائم ) رسم می شد و برابر بودن فاصلة نوک میله از همة نقاط محیط دایره با پرگار امتحان می شد.

6) ابن سینا پیشنهاد کرده است که سوراخ کوچکی در میلة شاخص به موازات قاعدة آن ایجاد کنند و آن را در ظرفی با کف افقی و پر شده از آب تیره رنگ قرار دهند، سپس میزان انطباق سطح آب با امتداد سوراخ را بررسی کنند.

7) برای بررسی میزان عمودی بودن سطح تراز، دو قطعه چوب کاملاً برابرِ مکعب مستطیل شکل 1 L و 2 L (شکل 9) را روی آن قرار می دادند، چنانکه یکی بالای دیگری قرار می گرفت . از لبة فوقانی 1 L شاغولی می آویختند، و ملاحظه می کردند که آیا ریسمان شاغول دقیقاً از 2 L می گذرد یا نه . برای دقت بیشتر، خط کش بسیار نازکی میان 1 L و گلولة شاغول قرار می دادند و موقعیت ریسمان شاغول را نسبت به 2 L بررسی می کردند (مراکشی ، همانجا؛
رجوع کنید به ادامة مقاله ).

در بررسی تفاوت ارتفاع میان دو نقطة 1 S و 2 S که از هم فاصله داشتند (برای مثال در نهرسازی )، به کمک دستگاهی که در ارتفاع h از زمین قرار داشت ، به طور افقی از 1 S به میله ای عمودی در 2 S نگاه کرده ، ارتفاع 1 h را از زمین ( 2 S ) تعیین می کردند. آنگاه روی این میله علامتی می گذاشتند. در روش امروزی میلة واقع در 2 S مدرّج است . فاصلة 1 h - h اختلاف ارتفاع را نشان می دهد. با توجه به شکل 12، به نظر می رسد که مسلمانان از روشی مشابه هرون استفاده می کرده اند. ابن العوّام از یک تختة گونیا استفاده کرده ، که روی آن تعدادی دایرة مماس بر یکدیگر ترسیم می شده است . این دایره ها با رنگهای متفاوت متمایز می شدند یا مراکز مختلفی داشتند. برای آنکه میله ها را کاملاً عمودی قرار دهند شاغولهایی در کنار آنها آویزان می کردند (شکل 10).

خط افقی دید را با این روشها تعیین می کردند: 1) وسیله ای میله ای با سطوح جانبیِ چهارگوش (گونیایی ) را طوری قرار می دادند که سطح فوقانی آن نسبت به چشم افقی باشد و خط دید در راستای آن قرار گیرد. 2) این میله (قُبطال ) را روی ظرف یا بشقابی که پیشتر ذکر شد (شکل 1) قرار می دادند و ناظر در امتداد آن نگاه می کرد. 3) در انتهای میله ، میخهایی با ارتفاع برابر قرار می دادند و سر میخها را سوراخ می کردند تا ناظر از داخل سوراخها نگاه کند. 4) برای بررسی تقریبی در دو مکان مختلف ، دو ظرف تشتک مانند که به آسانی هر یک را از دو نیم لوله می ساختند، قرار می دادند (ابن العوّام ؛
رجوع کنید به ادامة مقاله ). 5) روی سطحی افقی نظیر لبة یک چاه یا روی درپوش آن ، اسطرلابی قرار می دادند و از روزنة آن نگاه می کردند.

دیگر روشهای بررسی تفاوت سطوح اینها بود:

1) فردی میله ای به طول l را عمود به زمین در دست می گرفت و از نقطه ای مرتفع به نقطه ای در پایین دست می آمد. فرد دیگری از نقطه ای دیگر به میله نگاه می کرد و در جایی که فقط انتهای میله را می دید، دستور توقف می داد. اگر h ، در خط دید چشم قرار می گرفت ، h - l اختلاف ارتفاع میان این دو نقطه را نشان می داد. اگر فاصله به قدری زیاد بود که تشخیص سر میله میسر نبود، منبع نوری مانند شمعی روشن را روی میله قرار می دادند و آزمایش در شب انجام می گرفت .

2) برای بررسی اینکه سطح مکانی خارج از چاه آب از سطح آب داخل آن پایینتر است یا نه ، فاصلة آب تا سطح زمین یا تا لبة چاه را با پایین فرستادن میله و ریسمانی به داخل چاه و متصل کردن شیئی سنگین و نورانی به انتهای میله تعیین می کردند.

3) با توجه به شکل 10، مثلثی را با شاغولی که به آن آویزان بود، به میله ای وصل می کردند و به دو انتهای آن میله ، دو ریسمان که به سر هر یک وزنه ای متصل بود، می آویختند ( a و b ). دو تیرک در نقاطی که باید تفاوت ارتفاع آنها تعیین می شد، نصب می کردند. ریسمانی به انتهای تیرک پایینتر(1) محکم می کردند و ریسمان دیگری در امتداد تیرک (2) می آویختند تا وزنه ها به حالت سکون درآیند. میزان جابجایی ریسمان ، تفاوت ارتفاع را مشخص می کرد (خازنی ، ص 150ـ151).

4) در شکل 11 «مُرْجِیقَل » از مثلث متساوی الساقینی تشکیل شده که شاغولی از میان قاعدة آن آویخته است . مثلث از همین قاعده آویخته می شود. دو میله به طول یک ذراع و به فاصلة ده ذراع از یکدیگر نصب می شوند. ریسمانی از سر یک میله به دیگری کشیده می شود و مرجیقل به کمک دو ریسمان aa از وسط آن آویزان می گردد. اگر شاغول از سر مثلث بگذرد، هر دو نقطه در یک سطح قرار دارند و اگر نگذرد، یکی از تیرها را با گذاشتن سنگی کوچک در زیر آن بالا می برند. انتهای ریسمان می تواند نظیر حالت قبل در طول میله حرکت کند (ابن لیون ).

5) مؤلفی گمنام در نسخة خطی شمارة 2468 پاریس ، سه دستگاه ترازبندی را توصیف کرده است (شکلهای 12 الف ـ ج ). در دستگاه نخست در میله ای چوبی به طول یک ذراع یک سوراخ طولی سراسری ایجاد می کنند و عقربه را از مرکز آن می آویزند (شکل 12 الف : مشهور). ریسمانی به طول حدود پانزده ذراع از داخل سوراخ رد می کنند که به دو میلة عمودی محکم می شود. دستگاه دوم (شکل 12 ب : شبیهه ) شبیه دستگاه مرجیقل است ، با این تفاوت که دو ریسمان aa مرجیقل (شکل 11) جای خود را به حلقه ها ( ی َ a َ )a می دهند که روی ریسمان بلند افقی aa قرار می گیرند. کرجی و بهاءالدین عاملی از روش سوم (شکل 12 ج : اُنبوب ، یعنی لوله ) یاد کرده اند، ولی توضیحی راجع به آن نداده اند. این دستگاه احتمالاً مانند ترازیاب نهرها بوده است که در آن از یک لولة ارتباطی پر از آب استفاده می کردند، نظیر همان دستگاهی که هرون ( دیوپترا ، ص 197؛
همو، 1903، همانجا) به طور کامل توصیف کرده است ، اما او هیچ نام خاصی بر آن نمی گذارد، احتمالاً به این دلیل که در این دستگاه از یک دیوپترا استفاده شده است . روی شاغولِ تصویر نوشته می شود: ثقّاله (قس ویدمان ، 1914). طغنری از دستگاه دیگری به نام «میزان القطع » و ابن وحشیه از دستگاهی از جنس برنج به نام کَفَر / کَکَر یاد کرده ، اما آنها را توصیف نکرده اند.

فهرست مؤلفان مسلمانی که دستگاههای ترازیاب مورد استفاده در قلمرو اسلامی را شرح داده اند چنین است : ابن وحشیه در کتاب الفلاحة النَبطیه (قس اشملر ، ص 26)، اطلاعات برخی از مفسران ، اطلاعات او را تکمیل کرده است ؛
خازنی در کتاب میزان الحکمة (قس ایبل ، ص 159 به بعد)؛
ابن العوّام (ح 524) در کتاب الفلاحة (قس ویدمان ، 1906)؛
ابن لیون (متوفی 740) در رَجَز فی الفلاحه که در بارة تسطیح زمین و غیره و حاوی یادداشتهایی در مورد آثار طغنری و دیگران است (قس ویدمان ، 1906، ص 317؛
دزی ، ج 2، ص 302، 57)؛
بهاءالدین عاملی (953ـ1030؛
خلاصة الحساب ، چاپ ف . نسلمان ؛
رجوع کنید به ویدمان ، 1906، ص 31).

جزئیات کامل عملیات ترازیابی در کتابهای نجوم در تعیین نصف النهار ناظر آمده است ، برای مثال در آثار قطب الدین شیرازی * (متوفی 710؛
قس ویدمان ، 1922، ص 267)، حسین خلخالی ( متوفی 1014 ) و دیگران . در بسیاری از کتابهایی که در بارة اسطرلاب نوشته شده ، در تشریح مشکلات نقشه برداری اطلاعاتی در این باره آمده است ، برای مثال در آثار بیرونی (قس ویدمان ، 1909، ص 59ـ 78).

می دانیم که هیچ رسالة جامعی در بارة ترازیابی در نهرسازی و غیره در قرون اولیة اسلامی وجود ندارد (برای بررسی نوشته های در بارة این موضوع رجوع کنید به ویدمان ، 1906، ص 229؛
همو، 1909، ص 26؛
اشملر، ص 41؛
برای اطلاع از این مباحث در اعصار باستان رجوع کنید به مرکل ، 1920).


منابع :
(1) ابن سینا، فی اتخاذ الا´لات الرصدیة ، نسخة خطی لیدن ، ش 1061؛
(2) ابن لیون ، ( ابداع الملاحة و انهاء الرّجاحة فی اصول صناعة الفلاحة (نسخة خطی ) ) ؛
(3) محمدبن جابر بتّانی ، موزون بالشاقول ، چاپ نالینو، 1903؛
(4) حسین حسینی خلخالی ، رسالة فی الدائرة الهندیة ، نسخة خطی کتابخانة گوتا، ش 1417؛
(5) عبدالرحمان خازنی ، کتاب میزان الحکمة ، حیدرآباد دکن 1359؛
(6) محمدبن احمد خوارزمی ، کتاب مفاتیح العلوم ، چاپ فان فلوتن ، لیدن 1968؛
(7) مؤیدالدین عُرضی دمشقی ، رسالة فی کیفیة الارصاد و مایحتاج الی ' علمه و عمله من الطرق المؤدیة الی معرفة عودات الکواکب ... ، نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ، ش 2544؛
(8) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی ، نهایة الادراک فی درایة الافلاک ؛


(9) Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaft und Medizin , Helf IV [1922(;
(10) E. von Bassermann-Jordan, Die Geschichte der Zeitmessung und der Uhren , vol. 1, fasc. F, 1923;
(11) R. Dozy, Supplإment aux dictionnaires arabes , Leiden 1881, Leiden - Paris 1927;
(12) Fleischer, Kleinere Schriften , vol. 3, Leipzig 1888, 187-198;
(13) J. Frank, in Zeitschr. f. Instrumentkunde , 48 )1929];
(14) Hero, Opera omnia , ed. H. Schخne, vol. 3, Leipzig 1903;
(15) Th. Ibel, Die Wage im Altertum u. Mittelalter, diss. Erlangen 1908;
(16) Lerchundi and Simonet, Crestomat i ¨ a arؤbigo espan ola , Granada 1881, 138-139;
(17) Marra ¦ kus ¢ h ¦ â ¢ , Traitإ des instruments astronomiques , ed. L. A. Sإdillot, vol. 1, 376;
C. Merkel, Die Ingenieurtechnik im Altertum , and

(18) H. Diels, Antike Technik 2 , Leipzig 1920;
(19) Proclus, Hypotyposis , ed. K. Manitius, Leipzig 1909;
(20) H. Schmeller, in Abhandlungen zur Gesch. der Naturwissensch. und Medizin , Erlangen 1922, Heft IV;
(21) K. Schoy, Die Gnomonik der Araber (Ibn Yu ¦ nus), 6-7;
(22) H. J. Seemann, "Die Instrumente der Sternwarte zu Marہgha nach den Mitteilungen von al ـ Urd ¤ i", in Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen , 60 (1928), 15-126;
(23) E. Wiedemann, Beitrجge , X. Zur Technik der Araber ;
(24) III . غber Nivellieren und Vermessen , in ibid, 38 (1906), 310-321;
(25) idem, Beitrجge, XVIII , no. 3, Geodaetische Messungen, in ibid., 41 (1909), 59-78;
(26) idem, Beitrجge, XXXV . غber Nivellieren, in ibid., 45 (1914), 15- 16;
(27) idem, in Verhandlungen der deutschen Physik. Gesellsch. (1919);
(28) idem, "غber die angebliche Verwendung des Pendels zur zeitmessung bei den Arabern", Zeitschrift fدr Physik , 10 (1922), 267-268;
idem, "غber ein von Ibn S ¦ â na ¦ (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument", in Zeitschr. fدr Inst (1925), 269-275.

/ ای . ویدمان ، با اندکی تلخیص از ( د.اسلام ) /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3409
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست