تذکیه ، اصطلاحی در فقه . برای این واژه و هم خانواده های آن معانی متعددی ذکر شده است ، از جمله بر افروختن آتش یا جنگ ، ذبح کردن ، سرعت فهم داشتن ، منتشر شدن بوی چیزی ، کامل شدن قوای جسمانی و تجربة بسیار اندوختن (ابن فارس ؛ معلوف ؛ طُرَیحی ؛ راغب اصفهانی ؛ معین ، ذیل «ذکا»).

اصطلاح تذکیه ریشة قرآنی دارد. در آیة سوم سورة مائده ، پس از حکم به حرمت حیواناتی که به انحای گوناگون مرده اند، موارد تذکیه شده استثنا گردیده است . در احادیث نیز واژة ذکاة (اسم مصدر از همین ریشه ) بسیار به کار رفته است ( رجوع کنید به حرّ عاملی ، ج 24، ص 7ـ89؛ طریحی ، همانجا).

به نوشتة راغب اصفهانی (همانجا) حقیقت تذکیه سلب حرارت طبیعی (اخراجُ الحرارة الغریزیة ) از بدن حیوان است ، ولی در شرع به از بین بردن حیات بر وجهی مخصوص اطلاق می شود. فقهای امامی و برخی از فقهای اهل سنّت این اصطلاح را به معنایی عام گرفته و آن را شامل تمامی اموری می دانند که موجب پاکی حیوان بعد از مردن می شود و مصرف گوشت آن را جایز می کند. این امور عبارت اند از: شکار کردن (صید)، ذبح ، نَحْر، تبعیّت ، خارج کردن از آب (در مورد آبزیان )، و گرفتن (در مورد ملخ ). با اینهمه ، در منابع فقهی عنوان «تذکیه » کمتر دیده می شود و این مباحث بیشتر ذیل عنوان «صید و ذباحه » یا «صید و ذبائح » آمده (برای نمونه رجوع کنید به سلسلة الینابیع الفقهیّة ، ج 21؛
نراقی ، ج 15، ص 278ـ279؛
الموسوعة الفقهیّة ، ج 11، ص 140ـ141) و در پاره ای منابع فقهی نیز عنوان «ذکاة » به کار رفته است ( رجوع کنید به شهید ثانی ، ج 7، ص 208؛
الموسوعة الفقهیّة ، ج 11، ص 141). بیشتر فقیهان اهل سنّت ، تذکیه را صرفاً بر ذبح شرعی حیوان اطلاق کرده اند (از جمله رجوع کنید به ابن رشد، ج 4، ص 110ـ111؛
زحیلی ، ج 3، ص 648) و حتی آن را برای آبزیان ، از جمله ماهی ، به کار نبرده اند ( رجوع کنید به الموسوعة الفقهیّة ، ج 11، ص 139؛
ابن قدامه ، ج 11، ص 84). از میان فقهای شیعه ، ابن ادریس حلّی (ج 3، ص 89) سخنی دارد در تأیید این نظر که استعمال واژة تذکیه برای بیرون آوردن آبزیان از آب استعمال حقیقی نیست ؛
ولی به نظر نجفی (ج 12، ص 622ـ623) فقهای امامی این کار را تذکیه می دانند.

حیوان تذکیه شده را مذکّی '، ذکِیّ یا ذکیّة می نامند که در برابر «میته » است (ابن بابویه ، ص 416؛
ابوالصلاح حلبی ، ص 321؛
قطب راوندی ، ص 118؛
نجفی ، ج 12، ص 639). اثر شرعی تذکیه در حیوانات حلال گوشت ، جواز خوردن گوشت و بقای طهارت بدن حیوان و در حیوانات حرام گوشت ، پاکی بدن آنها پس از مردن است . در بارة اینکه آیا پوست این حیوانات با تذکیه پاک می شود یا نه ، اختلاف نظر وجود دارد؛
برخی فقها علاوه بر تذکیه ، دباغی پوست را نیز لازم شمرده اند (نجفی ، ج 12، ص 642ـ643؛
ابن ادریس حلّی ، ج 3، ص 114، ابن رشد، ج 4، ص 102؛
زحیلی ، ج 3، ص 673ـ675).

همة حیوانات را نمی توان تذکیه کرد؛
حیوانات حلال گوشت مانند گاو و گوسفند و مرغ و آهو و کبک قابل تذکیه اند و بنا بر قول مشهور فقها، حیواناتِ ذاتاً نجس قابل تذکیه نیستند. در قابلیت تذکیة حیوانات پاکی که حرام گوشت اند، اختلاف نظر وجود دارد. در حیواناتی که خون جهنده ندارند، نیاز به تذکیه نیست (علامه حلّی ، ج 8، ص 342ـ343؛
طوسی ، ج 6، ص 256ـ277؛
ابن ادریس حلّی ، ج 3، ص 96ـ 105؛
مجلسی ، ج 65، ص 330ـ331؛
نجفی ، ج 12، ص 638ـ639). به نظر فقهای امامی ، تذکیة ماهی ، زنده خارج کردن آن از آب است . ایشان در صورتی که ماهی از آب بیرون افتاده باشد و قبل از مردن کسی آن را حیازت کند، آن را حلال دانسته اند (نجفی ، ج 12، ص 622؛
ابن ادریس حلّی ، ج 3، ص 90ـ91؛
توضیح المسائل مراجع ، ج 2، ص 522 ـ523). بنا به فتوای مشهور فقهای امامی ، هرچند باید اطمینان حاصل شود که ماهی در بیرون آب مرده است ، لازم نیست

که صیادِ آن مسلمان و حتی از اهل کتاب باشد، همچنانکه بردن نام خدا (تسمیه ) ضرورت ندارد (نجفی ، ج 12، ص 624؛
توضیح المسائل مراجع ، ج 2، ص 523؛
شهید ثانی ، ج 7، ص 241). فقهای اهل سنّت ، زنده خارج کردن ماهی را از آب شرط حلال بودن آن نمی دانند، و حنفیان برخلاف دیگر مذاهب از میان آبزیان تنها ماهی را قابل حلال شدن می شمارند (زحیلی ، ج 3، ص 678ـ680). چگونگی تذکیة ملخ نیز درمنابع فقهی مطرح شده است ( رجوع کنید به نجفی ، ج 12، ص 628؛
توضیح المسائل مراجع ، ج 2، ص 525).

نیز رجوع کنید به تبعیّت * ؛
ذبح * ؛
صید *

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن ادریس حلّی ، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ، قم 1410ـ1411؛
(3) ابن بابویه ، المقنع ، قم 1415؛
(4) ابن رشد، بدایة المجتهد ، بیروت 1416/1996؛
(5) ابن فارس ؛
(6) ابن قدامه ، المغنی ، بیروت 1404/1984؛
(7) تقی بن نجم ابوالصلاح حلبی ، الکافی فی الفقه ، چاپ رضا استادی ، اصفهان ?( 1362ش ) ؛
(8) توضیح المسائل مراجع : مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع معظّم تقلید ، گردآوری محمدحسن بنی هاشمی خمینی ، قم 1378ش ؛
(9) حرّ عاملی ؛
(10) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمدسیدکیلانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(11) وهبه مصطفی زحیلی ، الفقه الاسلامی وادلّته ، دمشق 1409/ 1989؛
(12) سلسلة الینابیع الفقهیّة ، ج 21: الصید و الذبایح ، چاپ علی اصغر مروارید، بیروت : دارالتراث ، 1410/1990؛
(13) زین الدین بن علی شهید ثانی ، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة ، چاپ محمد کلانتر، بیروت 1403/ 1983؛
(14) فخرالدین بن محمد طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362ش ؛
(15) محمدبن حسن طوسی ، المبسوط فی فقه الامامیة ، ج 6، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران ( بی تا. ) ؛
(16) حسن بن یوسف علامه حلّی ، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة ، ج 8 ، قم 1375 ش ؛
(17) سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی ، فقه القرآن . کتاب الصید و الذبائح ، در سلسلة الینابیع الفقهیّة ، ج 21: الصید و الذبایح ، چاپ علی اصغر مروارید، بیروت : دارالتراث ، 1410/1990؛
(18) مجلسی ؛
(19) لویس معلوف ، المنجد فی اللغة و الأعلام ، بیروت 1973ـ1982، چاپ افست تهران 1362ش ؛
(20) محمد معین ، فرهنگ فارسی ، تهران 1371ش ؛
(21) الموسوعة الفقهیّة ، ج 11، کویت : وزارت الاوقاف والشئون الاسلامیة ، 1407/1987؛
(22) محمدحسن بن باقرنجفی ، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام ، بیروت 1412/ 1992؛
(23) احمدبن محمدمهدی نراقی ، مستند الشیعة فی احکام الشریعة ، ج 15، مشهد 1418.

/ سیف اللّه صرّامی /