تَذکِرَة الفقهاء ، اثری جامع در فقه استدلالی و تطبیقی با گرایش فقهیِ امامی ، به عربی ، نوشتة حسن بن یوسف بن مطهر حلّی مشهور به علامه حلّی ، دانشمند امامی قرن هفتم وهشتم . علامه حلّی ، این کتاب را به درخواست فرزندش محمد، معروف به فخرالمحققین ، نوشت و چنانکه در مقدمه (چاپ آل البیت ، ج 1، ص 4) تأکید کرده ، در این کتاب به اختصار فتاوا و ادلة فقهی را بر پایة فقه امامی و با اشاره به آرای مخالف و

داوری میان مذاهب به روشی منصفانه آورده است . طبق گفتة مؤلف ، کتاب در چهار قاعده تنظیم شده ، اما جز دو قاعدة عبادات و عقود، بقیة آن در دسترس نیست . هر قاعده نیز مشتمل بر شش کتاب است .

مؤلف در هر مسئله ابتدا نظر مقبول خود را در قالب بیان نظریة فقیهانی از امامیه که با آن نظر موافق اند، نوشته وسپس با آوردن نام برخی موافقان از میان صحابه و تابعین و فقهای مذاهب دیگر و با استناد به ادلة مورد قبول عامه و خاصه به تحلیل آن پرداخته است . در بیان نظریه های مخالفان با توجه به احاطة خود بر آرای فقهی امامیان و اهل سنّت ، و ذکر ادلة آنان ، گاهی به نقد و پاسخگویی پرداخته و چه بسا پاسخهایی مفروض در توجیه آنها ذکر کرده و خود به آنها پاسخ داده است . بدین ترتیب ، در بسیاری از فروع و مسائل فقهی ، نوعی مناظره و گفتگوی علمی بر پایة مبادی مفروض صورت گرفته ، ولی در برخی مسائل (بیشتر در ابواب معاملات ) به ذکر نظریات مخالفان اکتفا نموده است ، بی آنکه به پاسخگویی بپردازد.

از فقهای شیعه ، علاوه بر آرای شیخ طوسی که بسیار موردتوجه مؤلف بوده ، نظریات شیخ صدوق ، شیخ مفید، ابن جنید، ابن ابی عقیل ، علی بن بابویه ، سلاّ ر دیلمی و ابوالصلاح حلبی بیشتر ذکر شده است . از میان پیشوایان اهل سنّت نیز به آرای شافعی بیش از دیگران پرداخته و گاه نظر برخی پیروان مذاهب چهارگانه ، مانند محمدبن حسن شیبانی و ابویوسف و زُفَر و جصّاص (رازی ) و اسماعیل مُزنی و داود ظاهری ، هم مورد توجه قرار گرفته است . همچنین آرای بسیاری از فقهای صحابی و تابعی ، از جمله ابن عباس ، ابن مسعود، ابن ابی لیلی ، ابن عمر، مجاهد، انس بن مالک ، حسن بصری ، سفیان ثوری ، عطاءبن ابی رَباح ، محمدبن شهاب زُهْری ، ابراهیم نخعی ، سعیدبن مسیّب ، محمدبن سیرین و قَتادة بن دِعامه ، ذکر شده است . گاهی نیز به آرای مذاهب دیگر مانند زیدیه و قاسمیه (شاخه ای از زیدیه پیروان قاسم بن ابراهیم رسّی ) اشاره شده است ( رجوع کنید به چاپ آل البیت ، ج 1، مقدمه ، ص 131).

بر این اساس ، برخی محققان (علامه حلّی ، تحریر الاحکام ، ج 1، مقدمة سبحانی ، ص 13؛ همو، تذکرة الفقهاء ، چاپ سنگی ، مقدمة موسوی خرسان ، ص 44؛ همان ، چاپ آل البیت ، ج 1، مقدمه ، ص 35) تذکرة الفقهاء را از مهمترین منابع فقه مقارَن (تطبیقی ) و گروهی دیگر (طبرسی ، ص 18) آن را از جملة منابع موجود در بارة «علم الخلاف » (خلافیات ) می دانند. برخی گفته اند که اصطلاح «فقه مقارن » تعبیری جدید از «علم الخلاف » است ( رجوع کنید به علامه حلّی ، تحریرالاحکام ، ج 1، مقدمة سبحانی ، ص 14؛
مروزی ، مقدمة سامرائی ، ص 9)،

ولی طبق دیدگاهی که میان این دو اصطلاح تمایز قایل شده ( رجوع کنید به حکیم ، ص 14)، شاید تذکرة الفقهاء به علم الخلاف نزدیکتر باشد، زیرا مؤلف به جانبداری از دیدگاهی پرداخته که بدان وابسته است . از سوی دیگر، با توجه به برخی ویژگیهای این کتاب ، مانند نام بردن از فقهای مذاهب دیگر که با آرای مؤلف موافق بوده اند و استناد به منابع فقهی عامه و شکل مناظره گونة آن ، می توان آن را در بر دارندة نوعی مقارنه و تطبیق دانست . بعلاوه ، تمایل یک فقیه به مذهبی فقهی با تطبیقی بودن اثر وی منافات ندارد ( رجوع کنید به تذکره ، چاپ آل البیت ، ج 1، مقدمه ، ص 30ـ31). علاوه بر اینها، آثار مثبت فقه مقارن ــ مانند کاهش عوامل تفرقه زا میان مسلمانان و آشنایی با دیدگاههای فقهی مختلف ( رجوع کنید به حکیم ، همانجا) ــ در مورد این کتاب صادق است .

علامه حلّی در تذکرة الفقهاء بجز برخی آثار شیخ طوسی ، از جمله مبسوط و خلاف و تهذیب و نهایه ( رجوع کنید به چاپ آل البیت ، ج 2، ص 48، 79، 103، 417، ج 4، ص 50، 130، 301، ج 5، ص 371) و بعضی موارد نادر، از هیچ اثر فقهی دیگر نام نبرده است . از دیدگاه محققان ( رجوع کنید به همان ، ج 1، مقدمه ، ص 41)، وی از برخی منابع عامه از جمله فتح العزیز رافعی ، المغنی ابن قدامه ، الشرح الکبیر ابن قدامه مقدسی و المجموع نَوَوی بهره برده و علاوه بر کتب شیخ طوسی ، از کتاب المعتبر محقق حلّی نیز استفاده کرده است . این ادعا که وی منحصراً از کتاب الام شافعی اقتباس کرده ، مردود شمرده شده است (علامه حلّی ، نهج الحق ، مقدمة صدر، ص 17).

آقابزرگ طهرانی (ج 4، ص 43) احتمال می دهد که تذکرة الفقهاء تا اواخر بخش ارث تألیف شده باشد، زیرا از سخن فرزند مؤلف ، فخرالمحققین (ج 4، ص 242)، چنین برمی آید که بخش ارث آن موجود بوده است ، همچنین با توجه به اتمام تألیف بخش موجودِ آن در 720 ( رجوع کنید به علامه حلّی ، تذکره ، چاپ سنگی ، ج 2، ص 661) و ضرورت تألیف این کتاب از نظر علامه حلّی ، بعید است در شش سالی که وی پس از آن زیسته ، نگارش آن را ادامه نداده باشد. با توجه به تاریخ پایان تألیف بخشهای مختلف تذکرة الفقهاء ، که ثبت شده ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 44) احتمالاً مؤلف تألیف آن را در حدود 710 آغاز کرده است (همانجا). بنا به نظری (علامه حلّی ، مختلف الشیعة ، ج 1، مقدمة درایتی ، ص 32) این کتاب آخرین اثر فقهی علامه حلّی بوده است .

علامه حلّی علاوه بر تذکرة الفقهاء ، کتاب دیگری نیز با نام منتهی المطلب فی تحقیق المذهب در زمینة فقه تطبیقی تألیف نموده که ویژگیهای آن ( رجوع کنید به علامه حلّی ، منتهی المطلب ، مقدمة بستانی ، ص 11ـ36) مشابه تذکرة الفقهاء است ، ولی چنانکه خود اشاره کرده ( رجوع کنید به علامه حلّی ، تحریرالاحکام ، ج 1،

مقدمة سبحانی ، ص 17ـ19 به نقل از تحریر علامه ؛
نیز رجوع کنید به علامه حلّی ، منتهی المطلب ، مقدمة بستانی ، ص 11)، مفصّلتر و گسترده تر است .

از تذکرة الفقهاء نسخه های خطی متعددی موجود است ( رجوع کنید به تذکره ، چاپ آل البیت ، ج 1، مقدمه ، ص 37ـ39؛
مدرسی طباطبائی ، ص 120). این کتاب بارها به چاپ رسیده و آخرین چاپ آن با تحقیق مؤسسة آل البیت در قم صورت گرفته و تا زمان تألیف مقاله دوازده جلد آن انتشار یافته است . در منابع فقهی به این کتاب بسیار استناد شده ، اما در آثار کتاب شناختی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 43ـ44؛
مدرسی طباطبائی ، همانجا) از شرح یا حاشیه ای بر آن نام برده نشده است . به نوشتة آقابزرگ طهرانی (ج 4، ص 422، ج 20، ص 187؛
نیز رجوع کنید به علامه حلّی ، قواعدالاحکام ، مقدمة حسون ، ص 82 ـ83) جمال الدین ابن مُتَوَّج بحرانی ، از شاگردان مهم فخرالمحققین ، این اثر را تلخیص کرده ، اما سیدمحسن امین (ج 3، ص 11، 14ـ 15) این تلخیص را اثر فخرالدین ابن متوّج بحرانی و آن را همان کتاب غرائب المسائل دانسته است (در بارة نقد این نظر رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 20، ص 34ـ 35).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) امین ؛
(3) محمدتقی حکیم ، الاصول العامة للفقه المقارن ، نجف 1979، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(4) فضل بن حسن طبرسی ، المؤتلف من المختلف بین ائمّة السلف ( منتخب الخلاف )، چاپ مهدی رجائی ، مشهد 1410؛
(5) حسن بن یوسف علامه حلّی ، الالفین فی امامة امیرالمومنین علی بن ابی طالب ( ع )، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان ، نجف 1388/1969، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(6) همو، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة ، ج 1، چاپ ابراهیم بهادری ، قم 1420؛
(7) همو، تذکرة الفقهاء ، چاپ سنگی ( بی جا، بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1388؛
(8) همان ، قم : آل البیت ، 1414ـ ؛
(9) همو، قواعد الاحکام ، چاپ فارس رضا حسون ، قم 1410؛
(10) همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة ، ج 1، قم 1371 ش ؛
(11) همو، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب ، ج 1، مشهد 1412؛
(12) همو، نهج الحق و کشف الصدق ، بیروت 1982؛
(13) محمدبن حسن فخرالمحققین ، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد ، قم 1387ـ1389؛
(14) حسین مدرسی طباطبائی ، مقدمه ای بر فقه شیعه : کلیات و کتابشناسی ، ترجمة محمد آصف فکرت ، مشهد 1368 ش ؛
(15) محمدبن نصر مروزی ، اختلاف العلماء ، چاپ صبحی سامرائی ، بیروت 1406/1986.

/ سیدرضا هاشمی /