تَذکِره (1) ، عنوان شماری از کتابهای عربی و فارسی و ترکی ، نیز عنوانی برای کتابهای شرح حال ، بویژه شرح حال شاعران .

1) کلیات . واژة تذکره معانی گوناگون دارد، از جمله : به یادآوردن ، یاد کردن ، یادآوری ، آنچه موجب یادآوری شود، وسیلة تذکر، یادگار و غیره (ابن منظور، ذیل «ذکر»؛ دهخدا، ذیل مادّه ). کتابهای گوناگونی در موضوعات مختلف و با عنوان تذکره ، به عربی و فارسی ، وجود دارد و به نظر می رسد که مؤلفان آنها در انتخاب این واژه برای عنوان کتاب ، به معنای آن (یادآوری ) التفات داشته اند. این واژه برای کتابهای شرح حال صوفیان و خطاطان و علما و از همه بیشتر شاعران و ادیبان به کار رفته به طوری که بتدریج اصطلاحی برای کتابهای شرح حال شاعران شده است (برای نمونه رجوع کنید به دهخدا، ذیل «تذکره »). این واژه در عنوان بسیاری از کتابهای عربی با موضوعات گوناگون دیده می شود که برخی از آنها عبارت اند از: تذکرة ابن المعتز (متوفی 296)، تذکرة الخواص از سِبْط ابن جوزی (متوفی 654) و تذکرة النبیه فی ایّام المنصور و بنیه از ابن حبیب حلبی که به سبب دربرداشتن شرح زندگانی امیران و بزرگان اهمیت فراوانی دارد (مقدمة سعید عبدالفتاح عاشور، ج 1، ص 27). آثاری که در علم رجال و انساب نگارش یافته اند نیز در این زمره اند، مانند تذکرة الحُفّاظ از شمس الدین ذَهَبی (متوفی 748؛ رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 385، 388؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 28ـ29، 45). در برخی تذکره ها نیز ذیل موضوعات دیگر، اندکی به شرح حال اشخاص پرداخته شده است ، از جمله در دانشنامه های ادبی مانند التذکرة الحمدونیـّـة از ابن حمدون (متوفی 562) و التذکرة الفخریّة از بهاءالدین * اِرْبَلی (متوفی قرن هفتم ؛ رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 386، 389؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 22، 4).

واژة تذکره در عنوان برخی کتابها با موضوعات گوناگون آمده است ، برخی از این موضوعات عبارت اند از: منتخبات نظم و نثر، التذکرة السعدیّة از محمدبن عبدالرحمان عبیدی (متوفی قرن هشتم ) شامل اشعار شاعران جاهلی و مُخَضْرم و مُحْدَث ؛ تذکرة الصَفَدی یا التذکرة الصلاحیّة از صلاح الدین صفَدی (متوفی 764) در سی جزء شامل مسائل ادبی به نظم و نثر و نوادر اشعار ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 388)؛ صرف ونحو، مانند کتاب التذکرة از ابوعلی فارسی نحوی (متوفی 377؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 385، 390، 393؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 21، 28، 33، 39)؛ لغت وعروض ، مانند التذکرة فی اللغة از احمدبن عبدالقادر قیسی نحوی (متوفی 749؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 393) و تذکرة العروض از اسداللّه دزفولی (متوفی 1353؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 40)؛ تفسیر و قرائت ، مانند التذکرة فی القرائات از طاهربن عبدالمنعم مشهور به ابن غَلْبون (متوفی 399؛ رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 384، 391 ـ393)؛ حدیث ، مانند التذکرة فی علوم الحدیث از ابن مُلَقِّن (متوفی 804؛د. اسلام ، همانجا؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 388ـ389، 393؛ زرکلی ، ج 6، ص 172)؛ فقه و اصول ، مانند التذکرة باصول الفقه از شیخ مفید (متوفی 413؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 25؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 389، 391 ـ394)؛ اصول دین و مسائل دینی ، مانند التذکرة فی الاصول الخمسة از صاحب بن عبّاد (متوفی 385؛آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 21ـ22؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 385ـ386، 393؛ سرکیس ، ج 1، ستون 253)؛ پزشکی ، مانند التذکرة الهادیة و الذخیرة الکافیة یا تذکرة السویدی از ابن طَرحان (متوفی 620؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 386، 392؛ برای دیگر تذکره ها در این موضوع رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 29، ج 20، ص 221؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 383؛ سرکیس ، ج 1، ستون 326، 427، ج 2، ستون 1657)؛ چشم پزشکی ، مانند تذکرة الکحّالین * از علی بن عیسی کحّال (متوفی 430؛ رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 44)؛ ریاضیات ، مانند تذکرة الکُتّاب فی علم الحساب از احمدبن ابراهیم حلبی خلیلی (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 390) و التذکرة الکاملة در موسیقی (همانجا؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 27؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 384، 391؛ سرکیس ، ج 2، ستون 1368)؛ تقویم و نجوم ، مانند التذکرة فی الهیئة * از خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی 672؛ رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 966؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 33)؛ کیمیا، مانند التذکرة فی الکیمیاء ، ازابن کَمونه (متوفی قرن هفتم ؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 393)؛ تعلیم و تربیت ، مانند تذکرة الا´باء و تسلیة الابناء از عمربن احمدبن عَدیم حلبی (متوفی 660)؛ مباحث حِکْمی ، مانند التذکرة فی الحکمة الالهیّة از محسن فیض کاشانی (متوفی 1091؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 25) و التذکرة فی الجواهر و الاعراض از ابن مَتَّویه (متوفی قرن پنجم ؛ د. اسلام ، همانجا؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 24؛ سرکیس ، ج 2، ستون 1938)؛ دعا و اخلاق و موعظه ، مانند التذکرة فی أحوال المَوتی و امور الا´خرة از محمدبن احمد قُرْطُبی (متوفی 671؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 27ـ 28؛ سرکیس ، ج 1، ستون 773)؛ کشورداری و آداب جنگ ، مانند التذکرة الهَرَویة فی الحِیَل الحربیّة از علی بن ابی بکر هروی ؛ کتاب شناسی و نسخه های خطی ، مانند تذکرة النوادر من المخطوطات العربیّة از هاشم ندوی ؛ تاریخ و جغرافیا، مانند التذکرة فی تخطیط الکُرة از محمود افندی باجوری (سرکیس ، ج 1، ستون 511؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 25، 27)؛ آشپزی ، مانند تذکرة الخواتین و استاذ الطباخین از خلیل سرکیس (سرکیس ، ج 1، ستون 1020)؛ قصیده هایی با عنوان تذکره ، مانند تذکرة الفضلاء از محمدابراهیم بیارجُمندی (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 43)؛ موضوعات پراکنده ، مانند تذکرة الالباب و انیس الطُّلاب از محمدباقر یزدی حائری (همان ، ج 4، ص 28) و التذکرة التیموریة یا معجم الفوائد و نوادر المسائل از احمد تیمورپاشا. موضوع برخی تذکره ها را به سبب کلی بودن مطالب آنها نمی توان دقیقاً مشخص کرد، مانند التذکرة فی الفوائد النادرة از سیدعلیخان مدنی (آقابزرگ طهرانی ،ج 4، ص 25؛ برای دیگر تذکره ها رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 391؛ بروکلمان ، ج 4، ص 34؛ سرکیس ، ج 2، ستون 1365؛ ون دایک ، ص 497).

برای منابع این قسمت رجوع کنید به منابع قسمت 3.

/باقرقربانی زرّین /

2) تذکره نویسیِ فارسی . تا پیش از سدة هفتم ، سرگذشت شاعران و نمونة شعر آنان به طور پراکنده در برخی آثار تاریخی و جغرافیایی و ادبی ، نظیر چهارمقالة نظامی عروضی (تألیف ح 550) و آثارالبلاد و اخبارالعباد زکریای قزوینی (متوفی 682)، ذکر می شد. در اوایل سدة هفتم ، محمد عوفی لباب الالباب را تألیف کرد که قدیمترین تذکره ، مشتمل بر شرح حال شاعران ، است . نخستین کتابهای فارسی که در عنوان آنها کلمة تذکره ذکر شده ــ از جمله تذکرة الاولیاء *عطار در شرح احوال اولیا و مشایخ تصوف و رسالة آغاز وانجام معروف به تذکره تألیف نصیرالدین طوسی (متوفی 672) در بارة معاد ــ «تذکره » به مفهومی که بعدها در ادب فارسی رایج شد (کتابی در شرح حال شاعران )، نبودند (برای اطلاع بیشتر در بارة دیگر آثار از این نوع رجوع کنید به نقوی ، ص 784ـ 786). قزوینی (عوفی ، مقدمه ، ص و ـ ح ) از کتابی با عنوان مناقب الشعراء تألیف موفق الدین ابوطاهر خاتونی * ، از رجال دورة محمدبن ملکشاه (متوفی 511)، نام برده است که این اثر در دست نیست تا بتوان در بارة آن داوری کرد، اما نجم الدین ابوبکر محمد راوندی ، از نویسندگان اواخر قرن ششم ، آن را مرقّع گونه ای دانسته است (ص 57). اشارة دولتشاه سمرقندی در تذکرة الشعراء * (تألیف 892؛
ص 35، 66) به این کتاب ، نشان می دهد که مناقب الشعراء دست کم تا قرن نهم شناخته شده بوده است .

پس از لباب الالباب ، تذکرة الشعراء سرمشق تذکره نویسان شد. محمدطاهر نصرآبادی برای نخستین بار واژة تذکره را به معنای شرح حال شاعران در عنوان اثر خود، تذکرة نصرآبادی * (تألیف 1083ـ1090)، به کار برد ( رجوع کنید به ص 2). این تذکره مشتمل بر شرح حال شاعران و نمونة اشعار آنان است .

تذکره نویسی در دورة صفوی (ح 906ـ 1135) و قاجار (1210ـ1344) رونق یافت . در تذکره های این دو دوره ، علاوه بر شرح حال شاعران برجسته ، شرح حال سرایندگانی که گاه به تفنن شعر می سرودند نیز آورده می شد. نمونة این تذکره ها، عَرَفات العاشقین تقی الدین بلیانی (تألیف 1024) و مجمع الفصحا ی هدایت (تألیف 1284) است .

در دورة قاجار تذکره نویسی چنان رواج یافت که حتی شاهزادگان قاجار نیز تذکره نوشتند، از جمله سیف الدوله سلطان محمد، پسر فتحعلی شاه ، بزم خاقان را در 1245 نوشت و علیرضا میرزای قاجار کتاب بستان البدایع را در اواسط قرن سیزدهم و بستان العشاق را در 1246 تألیف کرد (گلچین معانی ، ج 1، ص 93ـ ). تألیف تذکره هایی که معیار انتخاب شاعران در آنها، ممدوح یا حامی شاعران بود نیز گویای اهمیتی است که دربار قاجار برای این نوع آثار قایل می شد، از جملة اینگونه تذکره هاست : اقبال نامه تألیف محمدباقر میرزای خسروی کرمانشاهی در 1319 در شرح حال شاعرانِ مداح اقبال الدولة غفاری (حاکم کرمانشاه ) و انجمن روشن تألیف صفای زواره ای در 1268 در شرح حال شاعرن مداح چراغعلی خان زنگنه (حاکم اصفهان ؛
همان ، ج 1، ص 36، 68).

ویژگی دیگر تذکره نویسی در دورة قاجار کاربرد انواع تفنن در تذکره نویسی بود، از جمله تألیف تذکره های منظوم همچون تذکرة منظوم رَشحه تألیف میرزا محمدباقر رشحة اصفهانی در 1250 (همان ، ج 1، ص 372ـ376)؛
تذکره های مصور مانند انجمن ناصری و تذکرة قدسیه ، هر دو از میرزاابراهیم مدایح نگار که در اوایل قرن چهاردهم نگارش یافته اند و تصاویر سیاه قلم صاحبان تراجم در این دو کتاب کار ابوتراب غفاری است (همان ، ج 1، ص 71، 320)؛
تلخیص تذکره های مفصّل ، مانند اشعة شعاعیه تألیف محمدحسین شعاع شیرازی در 1336ـ 1337 که منتخبی از تذکرة شعاعیه ، نوشتة خود او در 1320ـ1321 است (گلچین معانی ، ج 1، ص 34)؛
تألیف تذکره های طنزآمیز و تخیلی ، مانند تذکرة آش کشکیان از تقی دانش (متوفی 1326 ش ) در شرح حال شاعران ساختگی و ذکر اشعار هزل آمیز سرودة خود مؤلف (همان ، ج 1، ص 169).

سنّت تذکره نویسی تا دورة معاصر ادامه یافته است . برخی از معروفترین تذکره های معاصر عبارت اند از: سخن و سخنوران بدیع الزمان فروزانفر (چاپ 1308 ش )، تذکرة شعرای معاصر از انجمن ادبی فرهنگستان ایران (چاپ 1328 ش )، بهشت سخن تألیف مهدی حمیدی (چاپ 1334 ش )، صدف تألیف داریوش صبور (چاپ 1335 ش )، تذکرة طلعت از طلعت عنقا (چاپ 1339 ش ) و شعر هزار سالة فارسی از قاسم تویسرکانی و محمدجعفر محجوب (چاپ 1343 ش ؛
گلچین معانی ، ج 1، ص 136، 293، 310، 706، 746، 763)، تذکرة سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر از محمداسحاق (چاپ 1371 ش ) و سخنوران نامی معاصر ایران از سیدمحمدباقر برقعی (چاپ 1373 ش ) در شش جلد.

در دورة معاصر با ایجاد تحولات اجتماعی ، تذکره هایی در شرح حال شاعران زن تألیف شده است ، مثل از رابعه تا پروین تألیف کشاورز صدر (چاپ 1334 ش ؛
همان ، ج 1، ص 22ـ24). از دیگر تذکره های معاصر، تذکره هایی در بارة شاعران منطقه ای خاص است ، مانند شکرستان پارس تألیف محمدحسین شعاع شیرازی در 1313، دانشمندان آذربایجان از محمدعلی تربیت (چاپ 1314 ش )، تذکرة شعرای سمنان از نصرت اللّه نوحیان (چاپ 1337 ش )، بزرگان و سخنسرایان همدان از مهدی درخشان (چاپ 1341ش ؛
همان ، ج 1، ص 87 ـ92، 283، 617، 764؛
برای اطلاع در بارة دیگر تذکره ها از این نوع رجوع کنید به همان ،ج 1، ص 279، 299، 314، 623ـ 625). تذکره هایی نیز تألیف شده که اساس انتخاب شاعران در آنها تعلقات فکری و اعتقادی آنان است ، مانند تذکرة شعرای قرن اول بهایی از نعمة اللّه ذکایی بیضائی (تألیف 1311ـ1342ش ؛
همان ،ج 1، ص 287).

تذکره نویسی فارسی در هند نیز رواج داشته است . سیر آن را به پنج دوره تقسیم کرده اند: 1) از ابتدای سلطنت مسلمانان در هند در سدة هفتم تا تأسیس حکومت تیموریان هند در 932؛
2) از آغاز سلطنت ظهیرالدین بابر در 932 تا پایان حکومت شاهجهان در 1068؛
3) از سلطنت اورنگ زیب در 1068 تا آغاز حکومت انگلیس در 1274؛
4) دورة تسلط انگلیس در هند از 1274 تا 1349؛
5) از 1349 تاکنون (نقوی ، ص شش ـ دوازده ). دورة سوم (همان ، ص 202ـ 575)، با 59 تذکرة در خور توجه ، از دوره های دیگر شکوفاتر بوده است . پیدایش تذکره های تخصصی در هند از نخستین تحولات در روند تذکره نویسی بود. برخی از تذکره های مشهور تخصصی در هند اینهاست : روضة السلاطین تألیف فخری هروی در حدود 960، در بارة هشتاد تن از سلاطینی که شعر می سرودند (منزوی ، ج 11، ص 735)؛
تذکرة میخانه تألیف عبدالنبی قزوینی در 1028 در بارة سرایندگان ساقینامه ها (همان ، ج 11، ص 739ـ 740) و هفت آسمان تألیف مولوی احمدعلی در 1285 در باره مثنوی سرایان .

در دورة سوم ، برعکس دو دورة پیشین ، تقریباً تمام تذکره های فارسیِ تألیف شده در هند را خود مؤلفان هند نوشته اند. سبک انشای بیشتر تذکره نویسان این دوره ساده بود و بعضی از آنان برای اولین بار واژگان اردو و سندی را در تذکره ها به کار بردند (برای اطلاع بیشتر در بارة سبک نگارش تذکره نویسان این دوره رجوع کنید به نقوی ، ص 200ـ201). از جملة این آثار، مقالات الشعرا تألیف میرغلامعلی شیر، متخلص به قانع ، است (تألیف 1174؛
همان ، ص 401ـ414).

در افغانستان نیز که فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی بسیار نفوذ داشت ، تذکره نویسی فارسی بویژه در سده های سیزدهم و چهاردهم رونق یافت . برخی از تذکره های تألیف شده در آنجا عبارت اند از: تحفة الاحباب فی تذکرة الاصحاب تألیف قاری رحمة اللّه واضح بخاری در 1288، افضل التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار تألیف افضل مخدوم پیرمستی بخاری در 1322، بهار بدخشان تألیف عبدالکریم حسینی در 1302 ش ، پرده نشینان سخنگوی تألیف ماگة رحمانی افغانی در 1329ـ1330 ش ، و بهار افغانی نوشتة ابوالقاسم عبدالحکیم رستاقی (چاپ 1350 ش ؛
گلچین معانی ، ج 1، ص 34، 124ـ126، 149، 153).

در تاجیکستان نیز تذکره هایی به فارسی نوشته شده است ، از جمله تذکار اشعار تألیف شریفجان مخدوم صدر ضیاء در 1284ـ1286ش ، و نمونة ادبیات تاجیک تألیف صدرالدین عینی در 1304ش ( رجوع کنید به د. تاجیکی ، ج 5، ص 89 ـ90، ج 7، ص 229).

تذکره ها غالباً از مقدمه و متن اصلی و خاتمه تشکیل می شوند. متن اصلی که در بر دارندة اطلاعات زندگینامه ای است ، فصل بندیهای متنوع و ویژه ای دارد و تذکره نویسان در نامگذاری آنها گاه از تعابیر ادبی و کنایی بهره جسته اند، مثلاً نام فصلهای آتشکدة آذر بیگدلی (تألیف 1174)، مجمر، شعله ، اخگر و شراره است و فصلهای شبستان تألیف مدرّسی یزدی (متخلص به شهلا) در 1274ـ1277، خلوتخانه ، هنگامه ، آستانه و ایوان نام دارد (نقوی ، ص 38ـ40؛
منزوی ، ج 11، ص 747؛
گلچین معانی ، ج 1، ص 244، 250ـ 255). عنوان مدخل در تذکره ، نام یا تخلص شاعر است و ترتیب مدخلها یا تاریخی است مانند طبقات شاهجهانی تألیف محمدصادق خان دهلوی در 1045 و مرآت الخیال تألیف شیرعلی خان لودی در 1102، یا الفبایی است مانند خزانة عامره تألیف آزاد بلگرامی در 1176. در برخی تذکره ها نیز هیچگونه نظم خاصی وجود ندارد (منزوی ، ج 11، ص 745ـ746، 760ـ761، 881).

در پایان زندگینامة هر شاعر، نمونه ای از اشعار او به انتخاب تذکره نویس می آید و بدین ترتیب ذوق ادبی تذکره نویس نمایانده می شود. در واقع ، شهرت و برتری برخی تذکره ها به سبب حُسن انتخاب نمونه های شعری است ، مانند بتخانه تألیف ملامحمد صوفی مازندرانی در 1010، و ریاض الشعراء والة داغستانی (همان ، ج 11، ص 752ـ753؛
گلچین معانی ، ج 1، ص 590، 650ـ 666). در مقابل ، بعضی تذکره نویسان به سبب انتخاب نمونه های ضعیف ، به بی ذوقی معروف شده اند، مانند حسین نوای همدانی مؤلف تذکرة نوا (تألیف 1253؛
دیوان بیگی ، ج 1، مقدمة نوائی ، ص ده ).

گزینشهای شعری تذکره نویسان ، تذکره ها را به نحوی به نوع دیگری از آثار ادبی ، یعنی گلچینها و منتخبات اشعار، شبیه ساخته است ، مانند تذکرة خاور تألیف حیدرقلی میرزا در سدة سیزدهم ، که در واقع منتخبات اشعار است ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «مختارات »؛
گلچین معانی ، ج 1، ص 219). این رویکرد خاص در تذکره نویسی به غنای نقد و نظریه پردازیهای ادبی نیز انجامیده است ، چنانکه مثلاً در عقد ثریا تألیف مولوی احسان اللّه ممتاز لکهنوی در 1261، گزیدة اشعار با نقد آنها همراه است (منزوی ، ج 11، ص 765). مولوی احمدعلی نیز در هفت آسمان (ص 3ـ 5) در بارة مثنوی و اوزان آن سخن گفته است . انتقاد تذکره نویسان از یکدیگر، بابی در تضارب آرای ادیبان در شعرشناسی باز کرد، مثل انتقادهای معتمدالدوله فرهادمیرزا از سلیقة لطفعلی بیگ آذربیگدلی در انتخاب اشعار آتشکده (گلچین معانی ، ج 1، ص 5) یا مباحثات آرزو و صهبایی و قاری در بارة شعر حزین لاهیجی ( رجوع کنید به شفیعی کدکنی ، جاهای متعدد).

تذکره ها علاوه بر اطلاعات سودمند در حوزة تاریخ ادبیات ( رجوع کنید به تاریخ ادبیات در ایران * )، در بارة وقایع سیاسی و اوضاع اجتماعی نیز اشاره های مهمی دارند که در تدوین کتب تاریخ سیاسی و اجتماعی به کار می آید، چنانکه اشارة سام میرزا در تحفة سامی به پیشة شاعران ، مثلاً تاجدوز بودن تزریقی بیارجُمندی (ص 168) و توشمال بودن یوسف بیک توشمال (ص 186) و قورچی بودن مولانا سوسنی (ص 187)، وضع اجتماعی آن دوره را نشان می دهد.

گاه تذکره نویسان ، در بارة زندگی و آثار خود مطالبی آورده اند که اینگونه مطالب در تدوین آثار زندگینامه ای از منابع مهم به شمار می آیند، مانند اشارات میرزا احمد جهرمی دیوان بیگی به آثار خود در حدیقة الشعراء (ج 1، ص 15) و اطلاعاتی که بهگوان داس در سفینة هندی (ص 241ـ259) و نصرآبادی (ص 457ـ4) در بارة خود داده اند.

با آنکه اخذ مطلب بدون ذکر منبع ــ که گاه در حد سرقت ادبی بوده ــ در تذکره نویسی دورة قاجار رواج داشته است (برای نمونه رجوع کنید به دیوان بیگی ، ج 1، مقدمة نوائی ، ص ده ؛
گلچین معانی ، ج 1، ص 46ـ47)، در برخی تذکره ها نام تذکره هایی آمده که از منابع مؤلف بوده ولی بعدها از میان رفته است ، مانند ذکر نام حیات الشعرای متین کشمیری در تذکرة خزانة عامره (آزادبلگرامی ، ص 6ـ 7)، که اینگونه اشاره ها از نظر اطلاعات کتاب شناختی سودمند است . علاوه بر منابع مکتوب ، تذکره نویسان گاه شخصاً در دیدار با شاعر از وی تقاضای زندگینامه و نمونة شعر می کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به دیوان بیگی ، ج 1، ص 15؛
عبرت نائینی ، جاهای متعدد).

در سالهای اخیر با پیدایش سبکهای جدید نقد و تاریخ نگاری ادبی ، از سبک مطنطن و عبارت پردازیهای منشیانه و افسانه پردازیهای بسیارِ تذکره نویسان ، انتقاد شده است . با اینهمه ، تذکره ها نمونه ای از ادبیات زندگینامه ای اند و ازینرو همواره مهم بوده اند.

---

منابع :
(1) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی ، خزانة عامره ، چاپ سنگی کانپور 1871؛
(2) احمد علی ، هفت آسمان ، کلکته 1873، چاپ افست تهران 1965؛
(3) بهگوان داس هندی ، سفینة هندی ، چاپ محمد عطاءالرحمان عطاء کاکوی ، چاپ سنگی پتنه 1377/ 1958؛
(4) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ?( 1337ش ) ؛
(5) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقة الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364ـ1366 ش ؛
محمدبن علی راوندی ، کتاب راحة الصدور

(6) و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، چاپ محمد اقبال ، تهران 1333 ش ؛
(7) سام میرزاصفوی ، تذکرة تحفة سامی ، چاپ رکن الدین همایونفرّخ ، تهران ( بی تا. ) ؛
(8) محمدرضا شفیعی کدکنی ، شاعری درهجوم منتقدان : نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی ، تهران 1375 ش ؛
(9) محمدعلی عبرت نائینی ، تذکرة مدینة الادب ، چاپ عکسی تهران 1376 ش ؛
(10) عوفی ؛
(11) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(12) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛
(13) محمدطاهر نصرآبادی ، تذکرة نصرآبادی ، چاپ وحید دستگردی ، تهران 1361 ش ؛
(14) علیرضا نقوی ، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان ، تهران 1343 ش ؛


(15) EI 2 , s.v. "Mukhta ¦ ra ¦ t";
(16) Ensiklopediya ¦ yi Sa ¦ vetii Ta ¦ jik , Dushanbe 1978-1988.

/ افسانه منفرد /

3) تذکره نویسیِ عربی . در عربی برای کتابهای حاوی شرح حال شاعران عناوین مختلفی به کار رفته است . تعداد کتابهایی که با عنوان تذکره در شرح احوال شاعران تألیف شده بسیار اندک است . برای کتابهای شرح حال ، از جمله شرح حال شاعران ، این عناوین به کار رفته است :

الف ) طبقات . دانشمندان ضمن تحقیق در علوم قرآنی و علم حدیث و نحو و علوم ادبی ، به بررسی اسناد و مدارک پرداختند و همین امر موجب شد که به شرح حال راویان این اسناد توجه کنند، لذا راویانِ هر فن را به طبقات تقسیم کردند و کتابهایی با این عنوان ، در بارة شرح حال دانشمندان و ادیبان و فقیهان و دیگر بزرگان به وجود آوردند (زیدان ، ج 3، ص 86). طبقات فحول الشعراء از محمدبن سَلاّ م جُمَحی (متوفی 232) نخستین کتاب موجود در شرح حال شاعران است . در این کتاب 114 شاعر دورة جاهلی و اسلامی بر اساس طبقه بندی خاصی معرفی شده اند (ص 43) و نمونه هایی از اشعار آنان آمده است . برخی از کتابهای مهم طبقات عبارت اند از: طبقات الشعراء از دِعْبِل خُزاعی (متوفی 246؛
یاقوت حموی ، ج 11، ص 112)؛
طبقات الشعراء از ابوهِفّان مِهْزَمی عبدی بصری (متوفی 257؛
نجاشی ، ص 218؛
قس یاقوت حموی ، ج 12، ص 54 که نام آن را اخبارالشعراء ذکر کرده است )؛
طبقات النُّحاة البصریین از مُبَرَّد (متوفی 286؛
زرکلی ، ج 7، ص 144)؛
طبقات الشعراء از ابن مُعتز در بارة شاعران دورة عباسی (مُحْدَثین ) با ذکر نمونه ای از اشعار آنان (مقدمة مصحح ، ص 5)، این کتاب را تذکرة ابن المعتز نیز نامیده اند ( رجوع کنید به قزوینی ، ج 2، ص 45؛
شوشتری ، ج 2، ص 503، 505)؛
طبقات الشعراء بالاندلس از عثمان بن ربیعه اندلسی (متوفی ح 310؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 110)؛
طبقات العرب و الشعراء از عبدالعزیز جَلُّودی (متوفی 332؛
نجاشی ، ص 243)؛
طبقات الشعراء از اسماعیل بن یحیی مبارک یزیدی (متوفی ح 375؛
بغدادی ، ج 2، ستون 79)؛
طبقات النحویین و اللُغویین تألیف زُبَیدی (متوفی 379) که در آن شرح حال نحویان و لغویان و ادیبان از ابوالاسود دُئَلی (متوفی 69) تا عصرمؤلف (مقدمة مصحح ، ص 3) آمده است ؛
طبقات الشعراءاز عمارة بن علی یمنی (متوفی 569؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 15، ص 151)؛
طبقات الادباء از ابوالبرکات انباری (متوفی 577؛
رجوع کنید به ادامة مقاله )؛
طبقات النُّحاة از صفی الدین عَرشانی یمنی (متوفی 590؛
بغدادی ، ج 2، ستون 80)؛
طبقات الشعراءاز محمدبن عمربن شاهنشاه (متوفی 617؛
زرکلی ، ج 6، ص 313)؛
طبقات النُّحاة از حمزة بن یوسف تَنوخی (متوفی 670؛
بغدادی ، همانجا)؛
طبقات النُّحاة و اللغویین از ابن قاضی شهبَه (متوفی 851؛
زرکلی ، ج 2، ص 61)؛
طبقات الشعراء

از محمودبن احمد عینی (متوفی 855؛
همان ، ج 7، ص 163)؛
طبقات البیانیین از سیوطی (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1096) و طبقات اعلام الشیعة از آقابزرگ طهرانی (متوفی 1389) در چند جلد که در آن شرح حال بزرگان شیعه ، از جمله شاعران ، از قرن چهارم تا چهاردهم آمده است .

ب ) معجم . چون درعربی حروف الفبا را «حروف مُعْجَم » می خوانند، هر کتابی را که در بارة لغات یا اَعلام باشد و به صورت الفبایی تنظیم شده باشد، معجم می نامند ( د.فارسی ، ذیل «معجم »). نخستین معجم ادبی ، معجم الشعراء از محمدبن عمران مرزبانی (متوفی 384) است شامل فهرستی از شاعران عصر جاهلی تا عصر مؤلف ، به ترتیب حرف اول نام شاعر. بخشهایی از این کتاب مفقود شده است . برخی آثار دیگر دراین زمینه عبارت اند از: معجم الاُدباء از یاقوت حَمَوی (متوفی 626) که به گفتة مؤلف (ج 1، ص 48ـ52) در این کتاب اخبار تمام طبقات جهان اسلام ، از جمله نحویان و لغویان و شاعران و قاریان و مورخان بر اساس نام آنان گرد آمده است ؛
معجم الشعراء از عفیف عبدالرحمان که در آن شرح حال شاعران از دورة جاهلی تا پایان دورة امویان (132) با ذکر منابع و مآخذ ذکر شده است ؛
المعجم المفصّل فی اللغویین العرب از امیل بدیع یعقوب که شامل شرح حال مختصری از لغویان عرب است با ذکر منابع و مآخذ (مقدمه ، ج 1، ص 5) و معجم العلماء و الشعراء الصِّقْلیین از احسان عباس در بارة عالمان و شاعران جزیرة صِقْلیه .

ج ) اخبار. برخی شرح حالها با عنوان اخبار آغاز می شود، مانند اخبارالشعراء از ابوالحسن مَدائنی (متوفی 225؛
ابن ندیم ، ص 116)، اخبارالشعراء از ابن ابی خَیْثَمة (متوفی 279؛
همان ، ص 286)، اخبارالشعراء از احمدبن زُهیر نَسائی (متوفی 279؛
بغدادی ، ج 1، ستون 42)، اخبارالشعراء الکبیر از ابوعبداللّه هارون بن علی (متوفی 288؛
ابن ندیم ، ص 161)، اخبار مَنْ عَشِقَ مِن الشعراء از جَلَّودی (نجاشی ، ص 242)، اخبار شعراء الاندلس از ابوسعید کنانی (متوفی 320) و ابوعبداللّه اَزدی قُرطُبی (متوفی 343؛
بغدادی ، همانجا)، اخبارالشعراءالمُحْدثین من کتاب الاوراق از محمدبن یحیی صولی (متوفی 335) شامل شرح حال و نمونه ای از اشعار سیزده شاعر دورة عباسی (132ـ 656؛
رجوع کنید به فهارس ، ص 275)، اخبار النحویین از عبداللّه بن جعفربن دُرُستَوَیه (متوفی 347؛
زرکلی ، ج 4، ص 76)، اخبار الاءماء الشَواعِر از ابوالفرج اصفهانی (متوفی 356؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 321؛
نیز رجوع کنید به ادامة مقاله )، اخبار النحویین البصریین از سیرافی (متوفی 368) در بارة نحویانی که در نحو بر معاصرانشان پیشی گرفتند (مقدمة مؤلف ، ص 10)، اخبار النحویین از محمدبن حسین ادیب یمنی (متوفی 400؛
زرکلی ، ج 6، ص 98)، اخبار شعراء الاندلس از ابن فَرَضی (متوفی 403؛
همان ، ج 4، ص 121)، اخبار الشعراء از محمدبن حسین عمیدالدوله (متوفی 439؛
همان ، ج 6، ص 99) و اخبار الشعراء السبعة از یحیی حلبی (متوفی 630؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 336).

برخی کتابها با عنوان اخبار فقط شامل شرح حال یک شاعر است ، مانند اخبار ابی تمّام از صولی (برای اطلاع از نمونه های دیگر رجوع کنید به نجاشی ، ص 243ـ244؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 313ـ352؛
بغدادی ، ج 1، ستون 38ـ39).

د) انساب . بر قسمتی از علم تاریخ که از طریق آن ، اشخاص به واسطة پدر یا جد یا قبیلة خود شناخته می شوند، انساب گفته می شود ( د.فارسی ، ذیل «انساب »). برخی کتابهایی که در این زمینه نوشته شده است ، عبارت اند از: انساب الشعراء از ابن حبیب بغدادی نحوی (متوفی 245؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 179) و الانساب از عبدالکریم سَمْعانی (متوفی 562) که در آن به شرح حال شاعران نیز پرداخته شده است (مثلاً رجوع کنید به ج 2، ص 101ـ103 در شرح حال بُحتری ).

در دورة معاصر، عنوان «موسوعه » نیز برای کتابهای شرح حال شاعران و ادیبان به کار رفته است ، مانند موسوعة شعراء العرب یحیی شامی که شامل شرح حال مختصر شاعران از دورة جاهلی تا دورة معاصر با ذکر نمونه هایی از اشعارشان است با ذکر منابع .

کتابهای دیگری که در شرح حال شاعران و ادیبان نگاشته شده اند عنوان مشخصی ندارند. مهمترین آنها به ترتیب زمانی عبارت اند از: الشعر و الشعراء از ابن شَبَّه بصری (متوفی 262؛
زرکلی ، ج 5، ص 48)؛
الشعر و الشعراء از ابن قتیبه دینوری (متوفی 276) که در آن برخی اشعار شاعران نیز نقد شده است (مقدمة مؤلف ، ص 17)؛
الورقة از ابن جرّاح (متوفی 296) شامل شرح حال مختصر 63 شاعر و نمونه ای از اشعار آنان (مقدمة مصحح ، ص 13ـ14)؛
تفسیر اسماء الشعراء از محمدبن عبدالواحد غلام ثعلب (متوفی 345؛
زرکلی ، ج 6، ص 254)؛
مراتب النحویین از ابوالطیب لغوی (متوفی 351)؛
الاغانی از ابوالفرج اصفهانی که در ذیل اصوات (سرودها و ترانه ها) شرح حال سرایندگان آورده شده است (مقدمة مؤلف ، ج 1، ص 1)، این کتاب از مفصّلترین کتابها در شرح حال شاعران است و دو بار تلخیص شده است به نامهای تجرید الاغانی من ذکر المثالث و المثانی از ابن واصل حَمَوی (متوفی 697) و مختارات الاغانی فی الاخبار و التّهانی از ابن منظور مصری (متوفی 711)؛
المؤتَلف و المختلف از آمِدی (متوفی 370) که در آن نام صحیح شاعران برای رفع اشتباه و بر اساس حروف الفبا آمده (مقدمة مؤلف ، ص 8) و ضمن آن شرح حال و القاب 695 شاعر و نمونه هایی از اشعارشان آورده شده است ؛
تاریخ النُّحاة از مُفَضَّل تَنوخی (متوفی 442؛
زرکلی ، ج 7، ص 280)؛
نُزهة الاَلِبـّاء فی طبقات الاُدباء از عبدالرحمان انباری شامل مقدمه ای در علم نحو و پیدایش آن (ج 1، ص 4 ـ 5) و نیز شرح حال نحویان و لغویان و برخی شاعران به ترتیب سال وفاتشان (قس حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1095 که نام این کتاب را طبقات الاُدباء ذکر کرده است )؛
اِنباهُ الرواة علی اَنباه النُّحاة از قِفْطی (متوفی 646) شامل شرح حال مشایخ علم نحو و لغت از آغاز پیدایش این دو علم تا سدة هفتم (مقدمة مصحح ، ج 1، ص 25)؛
الحُلّة السِّیَراء از ابن اَبّار (متوفی 658) در شرح حال شاعران و شخصیتهای تاریخی اندلس تا عصر مؤلف ؛
اشارة التَعیین الی تَراجم النُّحاة و اللغویین از عبدالباقی مکّی (متوفی 743؛
زرکلی ، ج 3، ص 272)؛
البُلْغة فی تاریخ ائمة اللغة از فیروزآبادی (متوفی 817؛
همان ، ج 7، ص 147) و بُغیة الوُعاة فی طبقات اللغویین و النُّحاة از سیوطی که شرح حال نحویان برحسب تاریخ زندگیشان به ترتیب الفبای اسامی است (مقدمة مصحح ، ج 1، ص 6ـ 8).

در برخی دیگر از کتابها، شرح حال شاعران و بزرگان بر اساس قرن و مکانی خاص آمده است که سرآمد این کتابها یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر از عبدالملک ثعالبی * (متوفی 429) در شرح حال شاعران سدة چهارم بر اساس محل اقامتشان است (مقدمة مؤلف ، ج 1، ص 26، 30). کتابهای متعددی بر اساس شیوة ثعالبی تألیف شده که از مهمترین آنهاست : دُمیة القَصر و عُصرة اهل العصر از ابوالحسن باخرزی (متوفی 467)، الحدیقة فی شعراء الاندلس یا الحدیقة فی الادب از ابوالصَّلْت اندلسی (متوفی 529 ؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 646)، جنان الجنان و ریاض الاذهان فی شعراء مصر از زُبَیری (متوفی 563؛
همان ، ج 1، ستون 606)، وِشاحُ دُمیة القصر و لقاحُ روضة العصر از ابوالحسن بیهقی (متوفی 565) که به تقلید از دمیة القصر تألیف شده است (همان ، ج 2، ستون 2011)، زینة الدهر فی لطائف شعراءالعصر از ورّاق خَطیری (متوفی 568؛
همان ، ج 2، ستون 1103)، خریدة القصر و جریدة العصر از عمادالدین اصفهانی کاتب (متوفی 597) در شرح حال شاعران قرن پنجم و ششم ، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة ازابن بَسّام شَنْتَرینی (متوفی 542) که بیشتر به شرح حال شاعران و ادیبان اندلس در سدة پنجم پرداخته است ، الغُصون الیانِعَة فی محاسن شعراء المِائة السابعة از عَنَسی مُدْلِجی (متوفی 685)، اصداف الاوصاف از عبداللّه وصّاف (متوفی 719؛
همان ، ج 1، ستون 106)، الکتیبة الکامِنة فی مَنْ لَقِیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة از ابن خطیب (متوفی 776)، خبایا الزوایا فیما فی الرجال من البقایا از شهاب الدین خَفاجی (متوفی 1069؛
همان ، ج 1، ستون 699ـ700)، ریحانة الالِبـّاء و زَهرة الحیاة الدنیا از خفاجی در شرح حال شاعران سدة دهم و یازدهم ، نَفْحة الریحانة و رَشحة طِلاءِ الحانَة از محمدامین محبّی (متوفی 1111) که تکملة ریحانة الالبّاء به شمار می آید، سُلافة العصر فی محاسن الشعراء بکلّ مصر از علی بن احمدبن معصوم شیرازی معروف به سیدعلیخان مدنی (متوفی 1120) در شرح حال شاعران سدة یازدهم .

با استناد به برخی منابع ، کتابهای دیگری نیز در شرح حال شاعران عرب وجود دارد، از جمله تفضیل الشعراء بَعضهم علی بَعض و مَن نُسِبَ الی اُمِّه من الشعراء هر دو از ابوالحسن مدائنی (ابن ندیم ، ص 116)، فُحول الشعراء از ابوتمّام (متوفی 231؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1241)، البـارِ ع فی ( ال ) شعراء المُوَلَّدین از هارون بن علی بن مُنَجِّم (متوفی 288؛
همان ، ج 1، ستون 217)، الباهر فی اخبار شعراء مخضرمی الدَولَتَین از یحیی بن علی مُنَجّم (متوفی 300؛
همان ، ج 1، ستون 220)، الاُنمُوذَج فی شعراء القَیْروان از ابن رشیق (متوفی 456 یا 463؛
همان ، ج 2، ستون 1103)، المِلَح العَصریة از ابن قَطاع نحوی (متوفی 515؛
همانجا)، المختار فی النظم و النثر لافاضل اهل العصر از ابن بَشْرون صِقْلی (متوفی 561؛
همانجا)، تحفة الوزراء المُذَیَل علی کتاب مُعجم الشعراء که تکمله ای است بر معجم الشعراء مرزبانی و عقود الجُمان فی شعراء الزمان هر دو از ابوالبرکات مَوصِلی (متوفی 654؛
همان ، ج 2، ستون 1154، 1734)، الغُرة الطالِعة فی شعراء المائة السابعة از علی بن موسی اندلسی (متوفی 673) و ابن هانی سبتی (متوفی 733؛
همان ، ج 2، ستون 1198)، شعراء الزمان از ابن ساعی بغدادی (متوفی 674؛
همان ، ج 2، ستون 1048)، الدُرر الناصعة فی شعراء المائة السابعة از ابن فُوَطی بغدادی (متوفی 723؛
همان ، ج 1، ستون 750)، اُنموذَج الزمان فی ( اِل ) شعراء الاعیان از عبدالسلام بن یوسف دمشقی (؟؛
همان ، ج 1، ستون 184)، اُنمُوذَج الزمان فی شعراء ( ال ) قَیروان از ابوعلی حسن اَزدی مهدوی (؟؛
همانجا)، و سِرّالسّرور از قاضی معین الدین محمدبن محمود غزنوی (؟؛
همان ، ج 2، ستون 987).

کتابهای دیگری نیز وجود دارد که موضوع آنها شرح حال شاعران و ادیبان نیست ، اما در قسمتی از آنها گاه برحسب قرن زندگی شاعران و ادیبان ، شرح حال آنان آورده شده است . مهمترین این آثار عبارت اند از: مختصر المائة السابعة از علم الدین بُرْزالی (متوفی 739) و البَدر السافِر و تُحفة المسافر از اُدْفُوی (متوفی 748) هر دو در بارة بزرگان قرن هفتم (حسن ، ص 47)، الدرر الکامِنة فی اعیان المائة الثامنة از ابن حجر عَسقَلانی (متوفی 852)، نزهة الخواطر از عبدالحی حسنی (متوفی قرن سیزدهم ) که تکمله ای است بر الدرر الکامنة (همان ، ص 48)، الضَوء اللامع فی اعیان القرن التاسع از سخاوی (متوفی 902)، الکواکب السائرة بأعیان المائة العاشرة از نجم الدین غُزی (متوفی 1061)، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر از محمدامین محبّی ، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر از محمدخلیل مرادی (متوفی 1206)، الدر المُنْتَثر فی رجال القرن الثانی عشر و الثالث عشر از علی آلوسی (متوفی قرن سیزدهم ؛
عطبه ، ص 164)، حلیة البَشر فی تاریخ القرن الثالث عشر از عبدالرزاق بیطار (متوفی 1335؛
حسن ، همانجا) و تراجم اعیان القرن الثالث عشر و اوائل الرابع عشر از احمد تیمورپاشا (متوفی 1348؛
همانجا).

در برخی کتابها بخش مهمی به شرح حال شاعرن و ادیبان اختصاص داده شده است بدون آنکه قرن خاصی درنظر گرفته شده باشد، از آن جمله است : قلائِد العِقْیان فی محاسن الاعیان از ابن خاقان (متوفی 528) که بخش چهارم آن (ص 266ـ353) به شاعران و ادیبان اختصاص دارد، وفیات الاعیان و اَنباء اَبناء الزمان از ابن خلّکان که کتاب بسیار مهمی در شرح حال و تراجم است و بر آن چندین ذیل و تکمله نگاشته شده است که مهمترین آنها تالی کتاب وفیات الاعیان از فضل اللّه صُقاعی (متوفی 726) و فَوات الوَفَیات از ابن شاکر کُتبی (متوفی 764) و الوافی بالوفیات از صَفَدی و البدر الطالع فی اعیان من بعد القرن السابع از شَوکانی (متوفی 1250) است ؛
سِیَر اعلام النُبَلاء از ذَهبی (متوفی 748)؛
السلوک فی طبقات العلماء و الملوک از بهاءالدین جَنَدی کِنْدی (متوفی قرن هشتم ) که بیشتر در بارة دانشمندان و امیران یمن است و ضمن آن شرح حال ادیبان و شاعران و نمونه هایی از اشعار شاعران آمده است (مثلاً رجوع کنید به ج 1، ص 220، مقدمة مؤلف ، ص 67ـ 68)؛
نَفْح الطیب من غُصن الاندلس الرَطیب از مَقَّری (متوفی 1041) در بارة بزرگان اندلس ؛
ریاض العلماء و حیاض الفضلاء از اَفندی (متوفی قرن دوازدهم )؛
روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات از خوانساری (متوفی 1313)؛
اعیان الشیعة از محسن امین عاملی (متوفی 1371) و الاعلام از خیرالدین زرکلی (متوفی 1396).

کتابهایی در شرح حال زنان نامدار، عمدتاً شاعر و ادیب ، نوشته شده است ، از جمله : بلاغات النساء... و اشعارهِن فی الجاهلیة و صدرالاسلام از ابن ابی طاهر طَیفور خراسانی (متوفی 280) مشتمل بر اشعار و سخنان زنان بزرگ تا عصر مؤلف ، این کتاب فصلی دارد (ص 236ـ266) در بارة زنانی که به شاعری شهرت داشتند؛
اخبار الاِماء الشَواعر ؛
تاریخ النساء از محمدبن احمد ابیوردی (متوفی 557؛
حسن ، ص 79)؛
معجم النِسوان از ابن عَساکر (متوفی 571؛
همان ، ص 80)؛
النساء الشواعر (در باره مؤلف و سال تألیف آن اطلاعی در دست نیست رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1102)؛
الدر المنثور فی طبقات رَبّات الخُدور از زینب فواز (متوفی 1914)؛
اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام از عمررضا کَحاله ؛
نساء شهیرات من الشرق و الغرب از وداد سکاکینی و تُماضِر توفیق (حسن ، ص 81) و نساء متفوقات از سَلمی ' حفار کزبری (همانجا).

کتابهایی نیز وجود دارد که موضوع آنها شرحهای لغوی و ادبی و نحوی است ، ولی مؤلفان آنها به مناسبتهایی به شرح حال شاعران و ادیبان نیز پرداخته اند (همان ، ص 51)، مانند سَرح العیون فی شرح رسالة ابن زیدون از ابن نُباته (متوفی 768)، معاهد التَنْصیص از عبدالرحیم عباسی (متوفی 963) که شرح شواهد شعری تلخیص در علوم بلاغی است ، و خزانة الادب و لُبّ لباب لسان العرب از عبدالقادر بغدادی (متوفی 1093).

---

منابع :
(17) آقابزرگ طهرانی ؛
(18) حسن بن بشر آمدی ، المؤتلف و المختلف فی اسماء الشعراء و کناهم و القابهم و انسابهم و بعض شعرهم ، در محمدبن عمران مرزبانی ، معجم الشعراء ، چاپ ف . کرنکو، بیروت 1402/ 1982؛
(19) ابن ابی طاهر، کتاب بلاغات النساء ، قم : شریف رضی ( بی تا. ) ؛
(20) ابن انباری ، نزهة الالباء فی طبقات الادباء ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ?( 1386/ 1967 ) ؛
(21) ابن جراح ، الورقة ، چاپ عبدالوهاب عزام و عبدالستار احمد فراج ، قاهره 1953؛
(22) ابن حبیب ، تذکرة النبیه فی ایام المنصور و بنیه ، چاپ محمد محمدامین ، قاهره 1976ـ1986؛
(23) ابن خاقان ، قلائدالعقیان فی محاسن الاعیان ، چاپ عبده سلیمان جزایری ، پاریس 1277/1861، چاپ افست تونس 1966؛
(24) ابن قتیبه ، الشعر و الشعراء، أو، طبقات الشعراء ، چاپ مفید قمیحة و نعیم زرزور، بیروت 1405/ 1985؛
(25) ابن معتز، طبقات الشعراء ، چاپ عبدالستار احمد فراج ، قاهره 1375/ 1956؛
(26) ابن منظور؛
(27) ابن ندیم ؛
(28) ابوالفرج اصفهانی ؛
(29) کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 4، نقله الی العربیة یعقوب بکر و رمضان عبدالتواب ، ج 5، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب ، قاهره 1975؛
(30) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1ـ2، در حاجی خلیفه ، ج 3ـ4؛
(31) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، یتیمة الدهر ، چاپ مفید محمد قمیحه ، بیروت 1403/ 1983؛
(32) محمدبن سلام جمحی ، طبقات فحول الشعراء ، چاپ محمود محمدشاکر، ( قاهره 1952 ) ؛
(33) محمدبن یعقوب جندی کندی ، السلوک فی طبقات العلماء و الملوک ، چاپ محمدبن علی اکوع حوالی ، صنعا 1414/ 1993؛
(34) حاجی خلیفه ؛
(35) محمد عبدالغنی حسن ، التراجم و السّیر ، قاهره 1969؛
(36) د.فارسی ؛
(37) دهخدا؛
(38) محمدبن حسن زبیدی ، طبقات النحویّین و اللغویّین ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1373/ 1954؛
(39) زرکلی ؛
(40) جرجی زیدان ، تاریخ التمدن الاسلامی ، ج 3، مصر 1918؛
(41) سرکیس ؛
(42) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، ج 2، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن 1383/ 1963؛
(43) حسن بن عبداللّه سیرافی ، اخبار النحویّین البصریّین ، چاپ طه محمد زینی و محمد عبدالمنعم خفاجی ، قاهره 1374/ 1955؛
(44) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویّین و النُّحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1384؛
(45) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354ش ؛
(46) محمدبن یحیی صولی ، اخبارالشعراء المحدثین ، چاپ هیورث دن ، بیروت 1399/ 1979؛
(47) عبدالرحمان عطبه ، موسوعة المصادر و المراجع ، بیروت 1418/ 1998؛
(48) محمد قزوینی ، یادداشتهای قزوینی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
(49) علی بن یوسف قفطی ، انباه الرواة علی انباه النجاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج 1، قاهره 1369/1950؛
(50) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(51) ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛
(52) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(53) امیل بدیع یعقوب ، المعجم المفصّل فی اللّغویّین العرب ، بیروت 1418/ 1997؛


(54) EI 2 , s.v. "Tad ¢ h ¢ kira. 1. in Arabic literature" (by W.P. Heinrichs).

/ باقر قربانی زرّین /

4) تذکره نویسیِ ترکی . اولین زندگینامة شاعران به زبان ترکی را میرعلیشیر نوائی در 897 به گویش چَغتایی نوشت . سِهیِ ادرنه ای (متوفی 955)، اولین تذکره نویس عثمانی ، مجالس النفائس میرعلیشیر نوائی و دو اثر فارسی دیگر از این نوع ، یعنی بهارستان جامی (تألیف 892) و تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی (تألیف 892)، را می شناخت و در تألیف هشت بهشت به ترکی عثمانی که نگارش آن در 945 به پایان رسید، این آثار را سرمشق خود قرار داد. مجموعاً 24 تذکرة مهم ترکی وجود دارد. آخرین تذکره را ابن الامین محمود کمال در 1309 ش / 1930 نوشت . این مجموعه های پیوسته که عثمانیها عموماً با عنوان تذکرة شعراء از آنها یاد می کنند، جزئیات شایان توجهی در بارة تاریخ ادبیات عثمانی دارند.

مؤلفانِ این تذکره ها که غالباً از علما بودند، ذهنیت و علایق و سلیقه های این طبقه را منعکس می کردند. خودِ این تذکره ها منبع اصلی اطلاعات مفصّل در بارة شرح حال تذکره نویسان به شمار می آمدند. تقریباً تمام تذکره نویسان ، شاعر بودند، ازینرو در آثار تذکره نویسان معاصر خود یا پس از خود جایگاه ویژه ای داشتند. شرح حال شاعران در تذکره ها عموماً از تذکره های پیشین ، منابع مستند دست دوم و منابع گوناگون شفاهی به دست می آمد. تذکره نویسان مانند مورخان مایل اند که با نوشتن «ذیل » زنجیره ای پیوسته از واقعیاتی که در آثار به ثبت رسیده است ، عرضه کنند. نقل قولهای شعری که همواره به پایان شرح حالها افزوده می شد، عمدتاً از دیوانها و مجموعه ها به دست می آمد.



ترتیب و طول اطلاعات برای تعیین هویت شاعر، میان چند کلمه تا چند صفحه متفاوت است . غالباً مَخلصِ ( = تخلصِ ) شاعر، و در مورد سلاطین و دولتمردان و دیوانیان ، نام آنان مدخل می شد. پس از مدخل ، نام زادگاه یا محل سکونت آنان می آمد. در بارة اصل ونسب و تاریخ تولد آنان ، اطلاعاتی اندک ، اما در بارة تاریخ مرگ آنان اطلاعات بیشتری داده می شد. عموماً اطلاعات ما در بارة تحصیلات شاعران ، منحصر به آن دسته است که جزو علما بودند. اشاره به مشاغل و حِرَف شاعران ، از یک کلمه نظیر «قاضی » و «ینی چری »، تا شرحهای بسیار طولانی در بارة پیشة شاعرانِ مشهورتر در نوسان است . در این تذکره ها بندرت به شخصیت یا ظاهر شاعران اشاره شده ، اما تذکره های مفصّلتر گاهی مشتمل بر اطلاعات زندگینامه ای و حکایتگونه و فرعی است .

تذکرة الشعراهای ترکی عثمانی ، مانند همتاهای عربی و فارسی خود، فهرست برداری ، تنظیم ، توصیف و نگهداری بهترین آثار ادبی عثمانی را برای استفادة نسلهای آینده ضروری دانسته اند. با توجه به دلبستگی شخصی مؤلفان ، می توان علت ثانوی تألیف این زندگینامه ها را ایجاد فرصتی برای مؤلفان تلقی کرد که با استفاده از آن بتوانند ضمن تحسین خلاقیت همگنان خود، مهارت مختصر خویش را در نقد پرورش دهند. عنوان و دیگر مشخصات 24 تذکرة بزرگ ، به ترتیب سال نگارش ، بدین قرار است :



نام تذکره مؤلف سالهایی که دربرمی گیرد سال تألیف

هشت بهشت سهی ادرنه ای (متوفی 955/ 1548) ح 802 ـ 945/ ح 1400ـ 1538 945/1538

تذکرة شعراء لطیفی (عبداللطیف قسطمونی ؛
متوفی ح 990/ ح 1582) ح 802 ـ953/ح 1400ـ1546 953/1546

گلشن شعراء عهدی (احمد بغدادی ؛
متوفی ح 1001/1593) ح 926ـ970/ ح 1520ـ1563 970/1563

مشاعرالشعراء عاشق چلبی (پیرمحمد پرزرینی ؛
925ـ 978/1519ـ1571) ح 802 ـ977/ ح 1400ـ1569 977/1569

تذکرة شعراء قینالی زاده (حسن چلبی بورسه ای ؛
953ـ1011/1546ـ1603) ح 802 ـ993/ح 1400ـ 1585 993/1585

تذکرة شعراء بیانی (مصطفی روسجُقی ؛
متوفی 1005/1597) ح 802 ـ993/ح 1400ـ 1585 ح 1003/ح 1595

ریاض الشعراء ریاضی (محمد استانبولی ؛
980ـ1054/1572ـ1644) ح 802 ـ 1018/ح 1400ـ 1609) 1018/1609

تذکرة شعراء رضا (سیدمحمد زهر مارزاده ادرنه ای ؛
متوفی 1082/1671) 999ـ1050/1591ـ1640 1050/1640

تذکرة شعراء یُمنی (محمدصالح استانبولی ؛
متوفی 1072/1662) ح 1009ـ1072/ح 1600ـ1662 ح 1072/ح 1662

تشریفات الشعراء گفتی (علی ادرنه ای ؛
متوفی 1088/1677) ح 1009ـ1080/1600ـ 1669 ح 1080/ح 1669

تذکرة شعراء مجیب (مصطفی ؛
1082ـ 1138/ 1671ـ1726) 1018ـ1122/ 1609ـ1710 1122/1710

تذکرة شعراء صفایی (مصطفی استانبولی ؛
متوفی 1137/1725) 1050ـ1131/1640ـ 1719 1131/1719

تذکرة شعراء سالم (محمدامین میرزازاده استانبولی ؛
1098ـ1156/1687ـ1743) 1098ـ1132/1687ـ1720 1133/1721

نخبة الا´ثارلذیل زبدة الاشعار بلیغ (سیداسماعیل بورسه ای ؛
1079ـ1141/1668ـ 1729) 1029ـ 1138/1620ـ1726 1138/1726

آداب ظرفاء رامز(حسین استانبولی ؛
متوفی ح 1199/ح 1785) 1133ـ 1198/1721ـ1784 نیمة دوم سدة دوازدهم /هجدهم

تذکرة شعرای مولویه اسرار دده (سیدمحمد استانبولی ؛
متوفی 1211/1796) 802 ـ1204/1400ـ1790 1211/1796

تذکرة شعراء شفقت (عبدالفتاح بغدادی ؛
متوفی 1241/1826) ح 1143ـ1228/ح 1730ـ1813 1228/1813

مرآت شعر عاکف (محمد؛
متوفی ح 1211/ح 1796) شامل شرح حال معاصران مؤلف 1211/1796

باغچة صفا اندوز اسعد(محمد استانبولی ؛
1201ـ1263/1786ـ1847) 1134ـ1251/ 1722ـ 1835 1251/1835

تذکرة شعراء عارف حکمت (سیداحمداستانبولی ؛
1201ـ1274/1786ـ 1858) 997ـ1252/1589ـ1836 ح 1252/ح 1836

خاتمة الاشعار فَطین (داووددرامه ای ؛
1229ـ1283/1814ـ1867) 1134ـ 1268/1722ـ1852 1268/1852

قافلة شعراء توفیق (محمد استانبولی ؛
1259ـ1310/1843ـ1893) ناتمام 1290/1873

تذکرة شعرای آمِد علی امیری (دیار بکری ؛
1274ـ1341/1857ـ1923) شامل شاعران مهم دیار بکر ح 1295/ ح 1878

> شاعران ترک قرن اخیر < اینال (ابن الامین محمودکمال ؛
1287ـ1376(1336ش )/1870ـ1957) 1268ـ 1349(1309ش )/1852ـ1930 1309 ش /1930

---

منابع :


(55) J. Stewart-Robinson, "The Ottoman biographies of poets", JNES , xxiv (1965), 57-74.

/ ج . استوارت ـ رابینسون ( د.اسلام ) /