responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3388

 

تدیّن ، سیدمحمد ، از چهره های سیاسی و فرهنگی اواخر دورة قاجار و دوران پهلوی . سیدمحمد بیرجندی معروف به تدیّن ، پسر محمدتقی ، در 1260 ش در یکی از قرای بیرجند متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در بیرجند گذراند، سپس برای ادامة تحصیل راهی مشهد شد و در مدرسة میرزاجعفر حجره ای گرفت و به مدت هشت سال به آموختن علوم قدیمه پرداخت . در 23 سالگی از مشهد به تهران عزیمت کرد و چندسال به تحصیل ریاضیات و فلسفه مشغول بود. سپس تحصیلات خود را نزد عبدالرزاق بغایری * و ناظم الاطباء در رشته های ریاضی و طبیعی و طب ادامه داد و سرانجام در یکی از حجرات مدرسة فیلسوف واقع در امامزاده اسماعیل تهران مکتبخانه ای دایر کرد و روضه خوانی هم می کرد. بعدها مکتبخانه را به مدرسه ای به نام تدیّن تبدیل کرد و خود نیز به تدیّن معروف شد. حُسن مدیریت وی و مراقبت در پیشرفت تحصیل شاگردان ، سبب شهرت مدرسة تدیّن شد (یغمائی ، ص 292ـ293؛ چند پرده از زندگانی رجال ، ص 27؛ بامداد، ج 3، ص 23).

تدیّن با مشروطه طلبان همراه و هم رأی بود و روزی که به فرمان محمدعلی شاه مجلس را به توپ بستند از مردم جدا نشد و پس از آن با نطقها و خطابه های پرشور، خلق را به مقاومت در برابر ستمگریهای محمدعلی شاه و یاری کردن مجاهدین تشویق می کرد. وی با شرکت عده ای از روشنفکران آزادی خواه ، دستة سادات فاطمیه را تشکیل داد و در مساجد به منبر می رفت و مردم را به فداکاری برمی انگیخت (همانجا). چندی هم با سربازان ملی در مسجد سپهسالار با قوای استبداد جنگید ( چند پرده از زندگانی رجال ، همانجا). او که به همین سبب شهرت یافته بود، از افراد مبرّز حزب دموکرات شد (بامداد، ج 3، ص 236) و در انتخابات دورة چهارم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تهران انتخاب شد. در کابینة وثوق الدوله به حکومت گیلان منصوب و مأمور مذاکره و ابلاغ پیام صلح رئیس دولت به میرزا کوچک خان جنگلی و حل مسالمت آمیز قضیة جنگل شد که توفیقی حاصل نکرد و به تهران بازگشت (فرخ ، ص 35؛ هدایت ، ص 310). تدیّن در 1298 ش امتیاز انتشار روزنامة صدای تهران را گرفت که اولین شمارة آن در 20 مرداد 1298 انتشار یافت . این روزنامه از طرفداران وثوق الدوله و از جمله مدافعان قرارداد 1919 بود (عاقلی ، ج 1، ص 133). در سوم اسفند 1299 کودتاچیان تدیّن را توقیف و زندانی کردند، ولی پس از مدتی آزاد شد (مستوفی ، ج 3، ص 213). مجلس چهارم در اول تیر 1300 افتتاح شد و سیدمحمد تدیّن ، نمایندة مردم تهران ، در زمرة وکلای متنفذ آن مجلس و ظاهراً جزو اکثریت بود (عاقلی ، ج 1، ص 156). او در 15 مهر 1300 در انتخابات هیئت رئیسه مجلس شرکت کرد و در زمرة منشیان انتخاب شد و در انتخابات فروردین 1302 نایب رئیس دوم مجلس گردید (فرهنگ قهرمانی ، ص 50، 53).

در انتخابات دورة پنجم مجلس شورای ملی سیدمحمد تدیّن از بیرجند و قائنات به وکالت مجلس انتخاب شد. وی در مجلس پنجم یکی از مهره های مهم سردارسپه بود (مرسلوند، ج 2، ص 261) و هم او بود که طرح قانونی تغییر رژیم مشروطه به جمهوریت را به مجلس داد (عاقلی ، ج 1، ص 184). در همین دوره بود که حسین بهرامی ، از جمهوری خواهان ، به تحریک تدیّن به مدرس سیلی زد. در پی این اهانت به مدرس ، مردم به مجلس ریختند و با جمهوری مخالفت کردند و طومار جمهوری رضاخانی درهم پیچیده شد (مستوفی ، ج 3، ص 586 ـ 588). در 15 مهر 1304 انتخابات هیئت رئیسه مجلس شورای ملی انجام گرفت و میرزا حسین خان مؤتمن الملک به ریاست رسید و سیدمحمد تدیّن نایب رئیس اول شد، اما مؤتمن الملک از قبول ریاست خودداری کرد (عاقلی ، 1376 ش ، ج 1، ص 197؛ بهار، ج 2، ص 326). مجلس پس از درخواست مجدد از مؤتمن الملک برای پذیرش ریاست و امتناع وی ، بر آن شد حسن مستوفی را به ریاست برگزیند ولی او نیز نپذیرفت و استعفای خود را کتباً اعلام کرد. تدیّن بی آنکه استعفانامه را قرائت کند با عنوان نایب رئیس اول جلسه را برقرار ساخت و اعتراض شهید مدرس به این عملِ خلافِ نظامنامة مجلس ــ قرائت نکردن استعفانامه و تعیین نشدن رئیس جدید ــ به جایی نرسید (ایران . مجلس شورای ملی ، دوره پنجم ، جلسه 211، مورخ 9 آبان 1304). بدین ترتیب روز نهم آبان جلسة علنی مجلس شورای ملی به ریاست سیدمحمد تدیّن نایب رئیس اول تشکیل شد و طرحی که داور به صورت مادّه واحده تهیه و به امضا رسانده بود و انقراض سلسلة قاجاریه و واگذاری موقت حکومت به رضاخان را اعلام می کرد ( رجوع کنید به پهلوی * ، سلسله ، بخش 1) قرائت شد. پس از مخالفتها و موافقتهایی که با این طرح در مجلس ابراز شد، مادّه واحده با اکثریت 80 رأی از 85 رأی در جلسه تصویب شد (بهار، ج 2، ص 332ـ365). عصر همان روز، سیدمحمد تدیّن به اتفاق سایر اعضای هیئت رئیسه با رضاخان پهلوی ملاقات و تصمیم مجلس را دایر به خلع سلسلة قاجاریه و تفویض حکومت موقت به وی تسلیم کردند (مستوفی ، ج 3، ص 666).

در انتخابات بعدی هیئت رئیسه در آبان 1304، تدیّن به ریاست مجلس انتخاب شد. او در مجلس ششم نیز به ریاست مجلس برگزیده شد (عاقلی ، ج 1، ص 200، 211). در 18 بهمن 1305 تدیّن از ریاست مجلس و نمایندگی کناره گیری کرد و در همان روز در سمت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به کابینة حسن مستوفی (مستوفی الممالک ) وارد شد (همان ، ج 1، ص 217ـ 218). در خرداد 1306 مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه ) بجای حسن مستوفی به رئیس الوزرایی انتخاب شد و سیدمحمد تدیّن کماکان وزیر معارف و اوقاف بود تا در 17 دی 1306 مغضوب رضاشاه شد و از سمت وزارت کناره گیری کرد (منشأ این غضب ، گویا آن بوده که تدیّن از رضاشاه در دوران نخست وزیری وی برای انجام کاری مبلغی دریافت کرده بوده اما در انجام آن کار قصور داشته است رجوع کنید به بامداد، ج 3، ص 236).

تدیّن سخنوری ماهر بود و در مدت وزارت خود سخنگویی دولت را به عهده داشت و از لوایح دفاع می کرد (یغمائی ، ص 299). از جمله اقداماتی که وی در مدت وزارت یازده ماهة خود انجام داد، الغای امتیاز حفریات مملکت بود که ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به فرانسه داده بودند. بعلاوه ، وی در تصویب سریع چندین قانون در کمیسیونها و مجلس نقش عمده ای داشت (صدیق ، ج 1، ص 326ـ327). مهمترین این قوانین عبارت بود از قانون اعتبار تعلیمات عمومی مصوب اردیبهشت 1306 و مکمل آن در 13 مهر 1306؛ قانون تأسیس شورای معارف در ولایات ؛ قانون ورزش اجباری در مدارس مصوب شهریور 1306؛ و چند قانون برای استخدام معلم از فرانسه و آلمان برای مدرسة حقوق و صنعتی . در زمان او مدرسة حقوق و مدرسة علوم سیاسی به مدرسة واحدی به نام مدرسة عالی حقوق و علوم سیاسی مبدل شد و ضمیمة وزارت معارف گردید. مدرسة تجارت نیز از وزارت فوائد عامه منتزع و تحت ادارة وزارت معارف قرار گرفت (همان ، ص 327؛ نیز رجوع کنید به د.فارسی ، ذیل «مدرسه ی حقوق و علوم سیاسی »). از دیگر اقدامات تدیّن ، الزام مدارس خارجی در ایران به تدریس تاریخ و جغرافیای ایران به محصلان ایرانی ، تأسیس بیش از دویست باب مدرسه در قصبات و دهات و تشکیل کلاسهای شبانه برای آموزش اصول جدید تعلیم و تربیت به آموزگاران بود (همانجا).

سیدمحمد تدیّن در اوایل 1309ش به استانداری کرمان منصوب شد و این مأموریت بیش از نه ماه به طول انجامید. او در اسفند همان سال به تهران احضار شد (یغمائی ، ص 306) و با تأسیس دانشگاه تهران در 1313ش به استادی دانشکدة ادبیات برگزیده شد و در 1320 به عضویت فرهنگستان ایران منصوب گردید (صدیق ، ج 2، ص 135، 249). در 13 آذر 1320 در ترمیم کابینة محمدعلی فروغی به وزارت فرهنگ منصوب شد (عاقلی ، ج 1، ص 341) و در فروردین 1321 به ریاست دانشکدة ادبیات انتخاب گردید (همان ، ج 1، 345). در 28 بهمن 1321 که علی سهیلی کابینة خود را معرفی کرد، تدیّن ابتدا وزیر مشاور و سپس در 13 اسفند همان سال وزیر خواروبار بود و در 23 تیر 1322 وزیر مشاور و سرانجام وزیر کشور شد (همان ، ج 1، ص 354، 356ـ357؛ ضرغام بروجنی ، ص 245ـ246). در 18 تیر 1323 سیدمهدی فرخ نمایندة دورة چهاردهم مجلس شورای ملی ، در مجلس علیه سیدمحمد تدیّن به سبب سوء استفادة مادی در انتخابات مجلس چهاردهم و سوءاستفاده از اموال دولتی اعلام جرم کرد (فرخ ، ص 603) و پروندة او برای رسیدگی تسلیم دیوانعالی تمیز شد. در 27 اردیبهشت 1326 محاکمة سیدمحمد تدیّن در دیوانعالی کشور به ریاست محمد شفیع جهانشاهی و با حضور کلیة رؤسای شعبه ها و مستشاران دیوانعالی کشور آغاز شد. در این محاکمه عدة زیادی از نمایندگان مجلس و رجال و مدیران جراید حضور داشتند. محاکمه ده روز به طول انجامید و سرانجام رأی به برائت او داده شد ( سالنامة دنیا ، ص 238، 248). در 1328 ش وی از مشهد سناتور شد و با کابینة سپهبد رزم آرا به مخالفت برخاست (فرهنگ قهرمانی ، ص 337؛ متین دفتری ، ص 395).

تدیّن در آذر 1330 براثر بیماری سرطان در امریکا درگذشت (یغمائی ، ص 307) و جنازة او پس از حمل به تهران در امامزاده صالح تجریش دفن شد.

تدیّن آثار تألیفی و ترجمه ای متعددی دارد که عبارت اند از: جامع محمدی ؛ نخبة الادب ، دو جلد؛ عربی ، پنج جلد؛ علم الاشیاء ، شش دوره ؛ حساب ، دو جلد؛ جغرافیا ، چهارجلد؛ تعلیمات مدنی ؛ انکشافات جغرافیایی ؛ اکتشافات جغرافیایی ؛ اصول خطابه و تاریخ مختصر منطق (همان ، ص 306).


منابع :
(1) ایران . مجلس شورای ملی ، صورت مذاکرات مجلس شورای ملی ، دورة پنجم ؛
(2) مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357ش ؛
(3) محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، تهران 1323ـ1363ش ؛
(4) چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران ، تهران 1324ش ؛
(5) د. فارسی ؛
(6) سالنامة دنیا ، سال 2 (1325ش )؛
(7) عیسی صدیق ، یادگار عمر ، تهران ، ج 1، چاپ سوم ، 1352ش ، ج 2، چاپ دوم ، 1354ش ؛
(8) جمشید ضرغام بروجنی ، دولتهای عصر مشروطیّت ، تهران ?( 1350ش ) ؛
(9) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران 1376ش ؛
(10) مهدی فرخ ، خاطرات سیاسی فرخ ، تهران ( 1345ش ) ؛
(11) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی ، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دورة 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی ، تهران 1356ش ؛
(12) احمد متین دفتری ، خاطرات یک نخست وزیر ، چاپ باقر عاقلی ، تهران 1370ش ؛
(13) حسن مرسلوند، زندگینامة رجال و مشاهیر ایران ، ج 2، تهران 1369 ش ؛
(14) عبداللّه مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا ، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1360ش ؛
(15) مهدیقلی هدایت ، خاطرات و خطرات ، تهران 1363ش ؛
(16) اقبال یغمائی ، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران ، تهران 1375ش .

/ باقر عاقلی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3388
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست