تخت مرمر ، از قدیمترین بناهای سلطنتی تهران و نیز نام تختی در مجموعة کاخ گلستان .

1) عمارت تخت مرمر. به علت اهمیت ایوان آن ، به ایوان تخت مرمر نیز مشهور است . بیشتر منابع جدید، ساخت این بنا را به آقامحمدخان قاجار (حک : 1193ـ1212) نسبت داده اند ( رجوع کنید به ملکی ، ص 30؛
تکمیل همایون ، ج 1، ص 80؛
د. فارسی ، ذیل «کاخ گلستان »)، اما منابع معتبر دورة قاجار آن را در شمار آثار این دوره نیاورده اند. بر اساس شواهد کتب تاریخی زندیه و قاجاریه ، به احتمال قوی بانی آن کریم خان زند بوده است ؛
در تاریخ گیتی گشا و گلشن مراد ، از منابع تاریخی دورة زندیه ، از عمارت و تالاری یاد شده که کریم خان در 1173 در تهران ساخته است (نامی اصفهانی ، ص 96؛
غفاری کاشانی ، ص 136). منابع دورة قاجار نیز از بنای دیوانخانة بزرگی در همین سال در ارگ تهران سخن گفته اند (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 844؛
رضاقلی هدایت ، ج 9، ص 197). اطلاق تالار و دیوانخانه به این بنا، با ویژگیهای آن قابل انطباق است ؛
تالار می تواند همان ایوان بزرگ بنا باشد و دیوانخانه نیز با کاربرد حکومتی و رسمی آن تناسب دارد. بنابر روایتی مشهور، آقامحمدخان قاجار در 1206 پس از تصرف شیراز دستور داد قصر وکیل را ویران کنند و سنگها و آیینه ها و پرده ها و ستونهای آن را در تهران در ایوان دیوانخانه نصب نمایند (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 850؛
مستوفی ، ج 1، ص 15).

ایوان دیوانخانه (دارالاماره ) بیشتر محل برگزاری مراسم سلطنتی ، جشنها، اعیاد و بویژه عید نوروز بود. صدور فرمانهای حکومتی مانند ابلاغ تکالیف وزیران ، یا پذیرفتن سفیران نیز در این محل انجام می شد (اعتمادالسلطنه ، ج 3، ص 1823؛
مهدیقلی هدایت ، 1363ش ، ص 175). مراسم جلوس دوم محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار و انتصاب میرزا تقی خان امیرکبیر نیز در این مکان بوده است (ذکاء، ص 62؛
سپهر، ج 3، ص 190؛
ریاضی ، ص 36). آخرین مراسم انجام شده در این محل ، جلوس رضاشاه پهلوی در 1304ش بود (ذکاء، ص 83).

این بنای سلطنتی از آثار منحصر به فرد اوایل دورة قاجار است (مصطفوی ، ج 1، ص 83) و سالتیکوف در سفرنامة خود (ص 87 ـ 88) از آن به عنوان زیباترین تالار در ایران یاد کرده است . بخشی از اطلاعات تاریخی ما در بارة این بنا مبتنی بر نوشته های جهانگردان اروپایی است ( رجوع کنید به ذکاء، ص 54 ، 60، 63، 67).

عمارت تخت مرمر دو طبقه است و در گذشته در حیاط جداگانه ای واقع شده بود ( رجوع کنید به بایندر ، ص 466)، اما اکنون با دیگر ساختمانهای کاخ گلستان در یک محوطه قرار دارد. در جلو ایوان دو ستون سنگی به ارتفاع حدود هشت متر، که در 1206 از قصر وکیل آورده شده اند، سقف را نگه می دارند. این ستونها فاقد پایه یا ته ستون اند و روی آنها با طرح گلدانی و فتیله ای وخیاره خیاره تزیین شده است (ذکاء، ص 88 ؛
نیز رجوع کنید به تصویر). اِزاره های داخل و خارج ایوان با مرمرهای زردِ حجاری شده با گل و بته های برجستة متقارن ، با شکل طوطی و عقاب پوشانده شده و همة آنها از شیراز به تهران حمل گردیده است (ذکاء، ص 110). در انتهای ایوان طاقنمایی هست که در قسمت پایینِ آن پنجره های اُرُسی قرار دارد که تمام دیوار را فرا گرفته و کتیبه ای آیینه کاری بالای آن را پوشانده است . تمام سقف و دیوارهای این ایوان آیینه کاری و مزین به شیشه های رنگی است (ذکاء، ص 69؛
کرزن ، ج 1، ص 415).

در دورة فتحعلی شاه ایوان تغییر مهمی نکرد (ذکاء، ص 48)؛
فقط در 1232 یرمولوف ، فرمانده کل قوای گرجستان ، از طرف امپراتور روسیه هدایایی ، از جمله سه آیینة بزرگ ، به دربار فتحعلی شاه آورد که دو قطعة آن در ایوان تخت مرمر نصب شد (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 868).

با استفاده از تصاویری که اوژن فلاندن در 1256 از عمارت تخت مرمر رسم کرده است ، می توان تا حدودی وضع بنا را پیش از تغییرات آن در دورة ناصرالدین شاه تصور کرد. این تغییرات عبارت اند از: قراردادن سه پنجرة دو لتی بجای ارسیهای دوطرف در هر دهنه ؛
پرکردن ایوانچه ها و طاقیهای بالای دهلیزهای ایوان ، تغییر کاشیهای جرزها و کتیبه ها و نمای ایوان با تزیین کاشیهای گلدانی و چدنی ؛
تبدیل پشت بام کاه گلی به شیروانی ؛
تبدیل حوض اسلیمیِ تودرتوی جلو ایوان به حوض بیضی ساده ؛
پرکردن طاقهای جناغی و بزرگ کردن غلام گردشها و نصب آیینه های بزرگ بر روی دیوار آنها؛
بلندتر کردن سقف دهلیزهای دو طرف که کف غلام گردشها را تشکیل می دادند و دیوار کشیدن جلو آنها و نصب دو در منبت کاری با طاقهای هلالی در وسط آنها؛
برداشتن حوض کوچکی که در شاه نشین ایوان قرار داشت (ذکاء، ص 72ـ76).

ایوان تخت مرمر پردة کتانی گلدوزی شده ای داشته که با قرقره هایی جمع می شده است (فلاندن ، ص 426؛
ذکاء، ص 73ـ 74، 77، 81). در طاقنماهای ایوان و نیز دو اتاقِ دو طرف ایوان (گوشواره ها)، تابلوهای نقاشی از پادشاهان قاجار و شاهزادگان و صحنه های جنگ بوده که برخی از آنها باقی است و برخی به ساختمانهای دیگر کاخ گلستان منتقل شده است . اغلب این نقاشیها متعلق به دورة فتحعلی شاه است ، از جمله آثار مهرعلی نقاشباشی . یکی از دو اتاق گوشواره به «اتاق نقاشخانه » معروف و در اختیار نقاشباشی وقت بود (کریم زاده تبریزی ، ج 3، ص 1253، 1255، 1257؛
ذکاء، ص 99ـ104، 109).

2) تخت مرمر. در 1221 فتحعلی شاه به سبب محفوظ نبودن ایوان تخت مرمر و دشواری جابجایی تخت طاووس ، دستور داد تختی بسازند که همیشه در وسط ایوان قرار داشته باشد. این تخت به تخت مرمر یا تخت سلیمانی مشهور شد. بر روی طارَمیهای (دست اندازهای دور تا دور تخت ) تخت مرمر اشعاری از فتحعلی خان صبا حک و زراندود شده است که دارای مادّه تاریخ ساخت تخت است . نام سازندة اصلی تخت ، محمدابراهیم ، نیز بر روی مجسمه ها حک شده است (مصطفوی ، ج 1، ص 83؛
ذکاء، ص 91ـ92، 95، 99). طراح این تخت میرزا بابای شیرازی نقاشباشی است (ذکاء، ص 50). تخت مرمر از 65 قطعه مرمر زرد معادن یزد در اندازه های مختلف ساخته شده است . ارتفاع آن یک متر است و نشیمنگاه آن از دو سطح 3*2 متر (سطح جلو) و 28ر1*70ر1 متر (سطح عقب ) تشکیل می شود. تخت بر دوش سه مجسمة دیو و شش فرشته و بر یازده ستون مارپیچی قرار دارد. بعضی از ستونها در زیر تخت و بقیه در کناره های تخت و هرکدام در پشت شیری قرار گرفته اند. بر روی سطح عمودی کنار دو پلة جلو تخت ، نقش دو اژدها و در دوسوی پلة اول دو مجسمة شیر حجاری شده است .

در 1336ش ایوان تخت مرمر در اختیار ادارة هنرهای زیبا قرار گرفت و تعمیراتی در آن انجام شد (ذکاء، ص 75). ظاهراً مدتی نیز در اختیار سازمان شیروخورشید قرار گرفت (مصطفوی ، همانجا). در دهة 1370ش نیز دوباره مرمت شد و حتی برخی از سنگهای ازارة دیوار از رستوران لُقانته در میدان بهارستان به این محل منتقل شد (علی اکبر امامی ، موزة کاخ گلستان ، مصاحبة مورخ 9 تیر 1380).

---

منابع :
(1) اعتمادالسلطنه ؛
(2) هنری بایندر، سفرنامة هانری بایندر: کردستان ، بین النهرین و ایران ، ترجمة کرامت اللّه افسر، تهران 1370ش ؛
(3) ناصر تکمیل همایون ، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران ، تهران 1377ش ـ ؛
(4) د.فارسی ؛
(5) یحیی ذکاء، تاریخچة ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان ، تهران 1349ش ؛
(6) محمدیوسف ریاضی ، عین الوقایع : ( وقایع ایران : 1231ـ1324 ق ) ، چاپ محمد آصف فکرت ، تهران 1372ش ؛
(7) آلکسی دمیتری یویچ سالتیکوف ، مسافرت به ایران ، ترجمة محسن صبا، تهران 1365ش ؛
(8) محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ : سلاطین قاجاریه ، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران 1344ـ 1345ش ؛
(9) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369ش ؛
(10) اوژن ناپلئون فلاندن ، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران ، ترجمة حسین نورصادقی ، تهران 1356ش ؛
(11) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362ش ؛
(12) محمدعلی کریم زاده تبریزی ، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی ، لندن 1363ـ1370ش ؛
(13) عبداللّه مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریّه ، تهران 1360ش ؛
(14) محمدتقی مصطفوی ، آثار تاریخی طهران ، ج 1، چاپ میرهاشم محدّث ، تهران 1361ش ؛
(15) حسین ملکی ، تهران در گذرگاه تاریخ ایران ، تهران 1370ش ؛
(16) محمدصادق نامی اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا ، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1363ش ؛
(17) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339ش ؛
(18) مهدیقلی هدایت ، گزارش ایران ، چاپ محمدعلی صوتی ، تهران 1363ش .

/ اکرم ارجح /