responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3359

 

تخت سلیمان ، مجموعه آثاری باستانی ـ تاریخی در جنوب آذربایجان غربی ، بین بیجار و میاندوآب . از شمال به مراغه ، از جنوب شرقی به زنجان ، از جنوب غربی به سقز و از جنوب به تکاب محدود است (سرفراز و کیانی ، ص 11).

نام امروزی تخت سلیمان زیاد قدیمی نیست . برخی منابع شهر ساسانی گَنزَگ را به این محل منتسب کرده اند که مورد تردید است ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 3، ص 356؛
اشمیت ، ص 183؛
سرفراز و کیانی ، ص 8). در اوایل دورة اسلامی «شیز * » (ابودُلَف خزرجی ، ص 38ـ40) و در دورة ایلخانی «ستوریق / سفوریق / سقوریق / ستروق » (حمداللّه مستوفی ، ص 64) نام داشته است (نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ) و به نظر می رسد نام تخت سلیمان پس از دورة ایلخانی ، یعنی پس از قرن هفتم ، معمول شده باشد.

بنا بر اشارات مورخان و جغرافیدانانی همچون ابودلف (همانجا)، حمداللّه مستوفی (همانجا) و یاقوت حموی

(ج 3، ص 354)، شیز یا ستوریق محلی آباد و غنی با احشام و کشاورزی خوب بوده و در حوالی آن معادن طلا، نقره ،جیوه ، سرب ، زرنیخ و لعل بنفش (الجُسْت ) وجود داشته است . این محل پس از ساخته شدن کاخی به دست اباقاخان (حک : 663ـ680)، اقامتگاه تابستانی ایلخانان ایران شد (حمداللّه مستوفی ، همانجا). در منابع همچنین از ویرانه های بناهایی مانند آتشکدة آذرگشسب و کاخ خسرو ساسانی در این محل سخن به میان آمده است (مثلاً رجوع کنید به ابن فقیه ، ص 286؛
ابن خرداذبه ، ص 19، 119ـ120؛
یاقوت حموی ،ج 3، ص 355).

در 1234/1819 رابرت کرپورتر تخت سلیمان را کشف کرد. در 1254/1838 هنری رالینسون آن را به طور جامع وصف کرد. در 1316ش /1937 اشمیت عکسهای هوایی ممتازی از تخت سلیمان گرفت ( رجوع کنید به اشمیت ، ص 182ـ184، نیز تصویر ش 88 ـ89).

کاوشهای باستان شناسانی چون هانس هنینگ فون در اوستن در 1337ش /1958، و پس از او رودولف ناومان نشان می دهد که در اواسط هزارة اول پیش از میلاد روی تپه ای به ارتفاع پنجاه متر (الیزابت ناومان ، ص 33) در کنار دریاچة کوچکی ( رجوع کنید بهویلکه ، ص 50 ـ53) با عمقی به ارتفاع تپه ــ که آب آن با وجود نهرهای سرچشمه گرفته از آن کم نمی شده است (حمداللّه مستوفی ، همانجا) ــ شهرکی با خانه های سادة منظم و مستطیل شکل از لاشه سنگ و مَلاط گل وجود داشته است . از خصوصیات این شهرکِ دورة هخامنشی ، وجود گورهایی در داخل خانه ها و حیاطهای آن است .

تخت سلیمان احتمالاً از قرن پنجم میلادی و در دورة ساسانیان اهمیت یافته است . در آن زمان عملیات ایجاد یک مجموعة ساختمانی منظم خشتی در ضلع شمالی دریاچه روی پِیهای صخره آغاز شد. تخت در جهت شمالی ـ جنوبی 380 متر و در جهت شرقی ـ غربی 300 متر گسترش دارد و حصار مستطیل شکلی از خشت این مجموعه را احاطه کرده است . حصار و دروازه ها 38 برج داشته که جبهة بیرونی آنها قوسدار بوده است (رودولف ناومان ، ص 35، 39).

با کاوش در شمال دریاچه در یک محوطة ساختمانی تقریباً مربع شکل ، دو بنا پیدا شده است که با راهروی طویل از هم مجزا می شوند؛
این دو بنا ظاهراً آتشکده بوده اند.در غرب دریاچه نیز ساختمانهایی کوچکتر با دو تالار ستوندار وجود دارد. می توان حدس زد که معبد اصلی آتشکدة آذرگشسب در تأسیساتی بزرگتر واقع بوده است . بنای اصلی آن یک چهار طاقی بزرگ و راهروهای آن است . محراب اصلی احتمالاً در مرکز چهارطاقی قرار داشته است .

در جنوب بنای اصلی ، ایوان بزرگی مشرف به دریاچه واقع است . طبق برداشت از طرح بنا در این محل ، در مغرب ، کاخی ایواندار با اتاقهای جنبی بزرگ و کوچک ، به عنوان تالار تاجگذاری ، قرار دارد. در محور کاخ مقابل ایوان آتشکده یک صفّة پله دار واقع است که احتمالاً از آن برای مراسم تاجگذاری استفاده می شده است . بدین ترتیب وجود معبد کوچکِ دوم در میان کاخ و معبد بزرگتر را می توان توجیه کرد.

بین حصار داخلی و حصار مدوّر بیرونی وجود معدودی بنای ساسانی اثبات شده است . محدودة مسکون معبد در بیرون حصار مدوّر، روی اراضی شیبدار سکومانندی در شمال و مغرب تپه ای که معبد روی آن بنا شده ، قرار داشته است . اهمیت حصاری سنگی به نام «اژدها» ــ که براساس باورهای عامه اژدهایی بوده که حضرت سلیمان آن را سنگ کرده است (سرفراز و کیانی ، ص 118) ــ می تواند توضیحی برای وجود یک شهر در دامنة تپه در گذشته ها باشد. تا زمانی که دامنة تپه مسکون بوده ، آب دریاچه از طریق آبراهه به دامنة کوه مقابل به نام «طویلة سلیمان » هدایت می شده است . این آبراهه روی حصار سنگی مذکور، که به دور محوطة مسکون کشیده شده ، ایجاد گردیده است .

از آثار مکشوفه چنین برمی آید که تا اواخر قرن چهارم ، یعنی در تمام دورة خلافت عباسیان ، تخت سلیمان مسکون و آباد بوده است (همان ، ص 101). ظروف لعابدار متعلق به دورة عباسی ، بیشتر شبیه سفالهای دورة ساسانی و گاه تقلیدی از ظروف چینی دورة تانگ است که در زمان عباسیان به ایران وارد می شده است (همان ، ص 102).دقیقاً نمی توان مشخص کرد که آتشکدة تخت سلیمان چه زمانی متروک شده است . به نوشتة مارکوارت ، هراکلیوس (هرقل )، قیصر روم ، در 624 میلادی آتشکده را سوزاند (همان ، ص 50؛
نیز رجوع کنید به کریستن سن ، ص 469) ولی ایجاد کاخی بر روی بقایای بناهای دورة ساسانی به دستور اباقاخان ، در تاریخ این محل تحول به وجود آورد. بعدها از جنوب ، دروازه ای جدید به آن اضافه شد که پس از گذشتن از دو حیاط به محوطة بزرگی منتهی می شود. این محوطه که دریاچه در وسط آن واقع شده ، با تالارهای ستونداری احاطه می شود. در ضلع شمالی آن روی آتشکده و کاخ قدیمی که از دیوارهای ایوان آن دوباره استفاده شده است ، بناهای اصلی با کاشیهای زرین فام (قوچانی ، پیشگفتار) و گچ بریهای زیبا ساخته شده اند. در دورة اسلامی بر روی این کاشیها، اشعاری از شاعران پارسی گو مانند فردوسی (همان ، ص 58 ـ63)، ابوسعیدابوالخیر (همان ، ص 44، 79)، ظهیرالدین فاریابی (همان ، ص 54 ـ 55)، ابوشکور بلخی ، افضل الدین کاشانی ،امیر معزّی ، انوری ، جمال الدین اشهری (همان ، ص 44ـ50)، خیام و عین القضات همدانی (همان ، ص 56 ـ57) نوشته شده بوده است .

مجموعه آثار به دست آمده ، نشان می دهد که کاخ در اواسط قرن هشتم ویران شده و در اطراف و داخل ویرانه های آن ، شهر کوچکی بنا گردیده است . وجود حجره های منظم با جلوخانهای روباز، نشانة مطمئنی برای وجود شهر است . این حجره ها در کنار مسیری قرار دارند که از دروازة شمالی آغاز و به داخل حصار منتهی می شود و از وجود یک بازار حکایت می کند. در کنار این بازار، علاوه بر مسجد، کمی به سمت جنوب ، یک حمام قرار داشته است . طبق گزارش حمداللّه مستوفی (همانجا)، مغولها شهر را ستوریق می نامیدند؛
ظاهراً نام امروزی ساروق ، که متعلق به رودخانه و منطقه است ، از آن گرفته شده است (هوف ، ص 25).

از آثار دیگر در محل تخت سلیمان اینهاست : زندان سلیمان که ظاهراً تپة آتشفشانی به ارتفاع 110 متر است که دهانة آن به عمق صد متر در وسط قرار دارد. گرداگرد این تپة مرتفع ساختمانهایی وجود دارد. بنابر کاوشهای باستان شناختی ، زندان سلیمان ــ که هزار متر دیوار و ششصد متر وسعت دارد ــ مکانی مقدس متعلق به قرن هفتم پیش از میلاد بوده است (اولر و تساخاریسون ، ص 103، 117). در چهار کیلومتری مشرق کوهِ زندان نیز تپه ای کوچک به نام تپه مجید قرار دارد که یک تومولوس (مجموعة گورهای سکایی ) از هزارة اول پیش از میلاد است . در این تپه نیز کاوشهای باستان شناختی انجام شده است (موسوی ، ص 14). بر روی قلة جنوبی کوه بلقیس ، در 5ر7 کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان ، استحکاماتی با نام تخت بلقیس وجود دارد که در طرح کلی خود با ایوان و تالار و رواق دورش ، ممکن است تأسیسات یک آتشکده بوده باشد (رودولف ناومان ، ص 125ـ127).


منابع :
(1) ابن خرداذبه ؛
(2) ابن فقیه ؛
(3) مسعربن مهلهل ابودلف خزرجی ، سفرنامه ابودلف در ایران ، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی ، ترجمة ابوالفضل طباطبائی ، تهران 1354ش ؛
(4) اریش فریدریش اشمیت ، پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران ، ترجمة آرمان شیشه گر، تهران 1376ش ؛
(5) هانس گئورگ اولر و زونه تساخاریسون ، «حفریات در زندان سلیمان »، در تخت سلیمان ، چاپ هانس هنینگ فون دراوستن و رودولف ناومان ، ترجمة فرامرز نجدسمیعی ، تهران 1373ش ؛
(6) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(7) علی اکبر سرفراز و محمدیوسف کیانی ، تخت سلیمان ، تبریز 1347ش ؛
(8) عبداللّه قوچانی ، اشعار فارسی کاشیهای تخت سلیمان ، تهران 1371ش ؛
(9) آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشیدیاسمی ، تهران 1351ش ؛
(10) محمود موسوی ، راهنمای تخت سلیمان ، ارومیه 1365ش ؛
(11) الیزابت ناومان ، «موقعیت جغرافیایی و زمین شناسی »، در تخت سلیمان ؛
(12) رودولف ناومان ، ویرانه های تخت سلیمان و زندان سلیمان ، ترجمة فرامرز نجد سمیعی ، تهران 1374ش ؛
(13) لوتار آرنو ویلکه ، «دریاچه »، در تخت سلیمان ؛
(14) دیتریش هوف ، «تخت سلیمان »، ترجمة فرامرز نجدسمیعی ، در شهرهای ایران ، ج 3، چاپ محمدیوسف کیانی ، تهران 1367 ش ؛
(15) یاقوت حموی .

/ فرامرز نجدسمیعی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3359
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست