responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3350

 

تحویل (1) ، اصطلاحی نجومی به معنای منتقل شدن نقطه ای در آسمان از آخر برجی به آغاز برج دیگر در جهت توالی بروج ؛ نیز اصطلاحی در ریاضیات دورة اسلامی . در نجوم اگر انتقال مذکور در خلاف توالی بروج باشد، به آن «عکس تحویل » می گویند. نقطه ای که منتقل می شود، می تواند مرکز یک سیاره ، ماه ، خورشید یا گرههای مداری ماه یا اوج و گرههای مداری سیارات باشد. ثبت زمان تحویلِ نقاطِ اوج و گرههای مداری سیارات در تقویمهای نجومی معمول نبوده است (گنابادی ، 1282، باب هفتم ).

در نجوم دورة اسلامی ، مهمترین مصداق تحویل را انتقال خورشید از برج حوت به حمل می دانسته اند و آن را با نامهای تحویل سال (سنه )، تحویل سال عالم ، تحویل حمل و حلول سال نامیده اند. لحظة ورود خورشید به حمل را ساعت تحویل می نامند (قمی ، ص 208؛ ابوریحان بیرونی ، 1362ش ، ص 207؛ نفیسی ، ذیل واژه ) که در این لحظه ، سال جدید شمسی آغاز می شود. در نجوم دورة اسلامی ، تحویل خورشید به برجهای حمل و میزان به جهت برابری طول شب و روز در این هنگام ، تحویل خورشید به سرطان به دلیل درازترین روز و کوتاهترین شب در این هنگام و تحویل خورشید به جدی به دلیل کوتاهترین روز و درازترین شب در این هنگام ، اهمیت داشته است (نصیرالدین طوسی ، فصل یازدهم ).

در شرح زیج الغ بیگ آمده است که برخی منجمان ، هرگونه جابجایی سیارات را صرف نظر از تغییر مکان از برجی به برج دیگر، تحویل نامیده اند ( رجوع کنید به بیرجندی ، گ 264 ر). در نجوم دورة اسلامی ، تحویل ماه از برجی به برج دیگر را بیشتر «انتقال » نامیده اند (گنابادی ، 1282، همانجا؛ تهانوی ، ج 1، ص 393).

ابوریحان بیرونی (1362ش ، ص 208) در بیان قران مشتری و زحل ــ که بیست سال یک بار رخ می دهد ــ تعبیر دیگری از تحویل را بیان می کند. او دوازده برج را به چهار مثلث (چهار دستة سه تایی ) تقسیم کرده ، تغییر مکان قرانها را از یک مثلث به مثلث دیگر، «قرانِ میانه »، «انتقال ممرّ» یا «تحویل ممرّ» نامیده است ، که هر 240 سال یک بار رخ می دهد (شکل 1). در احکام نجوم ، تحویل سال موالید (تحویل سنی موالید، تحویل مولود) اهمیت دارد و بدین معناست که خورشید به نقطه ای از دایرة البروج برسد که هنگام تولد فرد موردنظر باشد. طالع بینان با محاسبة زمان آن ، طالع تحویل آن سال (موالید) را برای فرد مشخص می کرده اند ( رجوع کنید به شهمردان بن ابی الخیر، ص 255؛ ابوریحان بیرونی ، ص 207). در کتاب الفهرست ابن ندیم دست کم نام چهارده کتاب متعلق به اوایل دورة عباسی آورده شده است که عنوانشان یکی از دو اصطلاح «تحویل سنی الموالید» یا «تحویل سنه » است (کندی ، ص 89).

در گذشته ، احکامیان برای به دست آوردن احکام نجوم هر فصل سال ، زمان تحویل خورشید را به برج آغازین آن فصل درنظر می گرفتند. برای مثال ، مبنای احکام فصل بهار، هنگام رسیدن خورشید به برج حمل ، و مبنای احکام فصل تابستان ، هنگام رسیدن خورشید به برج سرطان بود. البته برخی منجمان این کار را برای ورود خورشید به هر برجی انجام می داده اند (ابوریحان بیرونی ، 1373ـ 1375، ج 3، ص 1420؛ گنابادی ، 1282، باب چهاردهم ). در تنبیهات المنجمین ، بخشهایی به احکام تحویل اجرام آسمانی اختصاص دارد (گنابادی ، 1284، ص 187ـ 218).

در نجوم دورة اسلامی برای استخراج احکام تحویل خورشید (بویژه در آغاز سال شمسی ) و دیگر اجرام آسمانی ، محاسبة زمان تحویل آنها اهمیت داشته است . بیرونی برای محاسبة وقت تحویل خورشید (سال موالید و سال عالم ) سه روش عرضه کرده است : در روش اول ، موقعیت خورشید را نسبت به نصف النهار ناظر، در روزی که تحویل رخ می دهد، به دست می آورد. بدیهی است هنگامی که خورشید بر نصف النهار ناظر قرار می گیرد، الزاماً لحظة تحویل آن نیست . سپس با روش تکرار، زمانی از شبانه روز را که خورشید به نقطة تحویل می رسد، دقیقتر محاسبه می کند. بیرونی در روش دوم ، با محاسبه و تصحیح موضع اوج خورشید که به دلیل حرکت تقویمی زمین تغییر می کند، وقت تحویل را دقیقتر به دست می آورد. او در روش سوم که روشی تقریبی است ، مقدار کسری سال شمسی یعنی 2406ر0 روز را ــ که معادل ْ86 و َ41 و ً18 تغییر در درجة طالع تحویل است ــ بر درجة طالع سال پیش که از زیج استخراج می شود، می افزاید (1373ـ 1375، ج 3، ص 1418ـ 1419). در زیج الغ بیگ (ص 402ـ403) در روش محاسبة ساعت تحویل سیارات ، آمده است که اگر تحویل در ظهر روز موردنظر واقع شود، ساعت ظهر (تعداد ساعات گذشته از آغاز روز) ساعت آن تحویل است ، و اگر در ظهر روز موردنظر نباشد، بُعد سیاره را از موضع تحویل در اولین ظهر قبل یا بعد از تحویل اندازه می گیرند و ساعت تحویل به دست می آید.

در تقویم یزدگردی ، تحویل سال بر آغاز بهار تثبیت نشده بود، تا اینکه به فرمان سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی ، آغاز سال ، هنگام تحویل خورشید از برج حوت به حمل (گذر مرکز قرص خورشید از نقطة اعتدال بهاری ) اعلام گردید (خازنی ، گ 2 پ ). برای تثبیت دایمی نخستین روز سال بر نخستین روز بهار، از قاعدة «نوروز تحویلی تقویم سلطانی » استفاده می شد. بر طبق این قاعده ، نخستین روز سال روزی بود که تحویل سال ، پیش از رسیدن خورشید به نصف النهار رصدگاه یا نصف النهار مبنا، در آن روز صورت گیرد، مشروط بر اینکه در روز قبل ، خورشید پیش از عبور از نصف النهار در برج حوت بوده باشد ( رجوع کنید بهصیاد، ص 112).

در تقویم هجری شمسیِ برجی ــ که مبنای تقویم هجری شمسی امروزی است ( رجوع کنید به تقویم * ) ــ به لحاظ علمی ، تحویل سال را لحظة عبور مرکز قرص خورشید از نقطة اعتدال بهاری (محل تلاقی دایرة البروج با اِستوای سماوی ) درنظر می گیرند ( رجوع کنید به صیاد، ص 113). در هر سال ، خورشید با گذر از این نقطه ، از بخش جنوبی کرة آسمان به بخش شمالی آن وارد می شود ( > فرهنگ نجوم < ، ذیل "vernal equinox" ؛ نیز رجوع کنید به شکل 2). در تقویمهای قدیمی ، لحظة تحویل سال را لحظة رسیدن خورشید به آغاز برج حمل می نوشتند، اما در آن تقویمها نیز منظور از برج حمل ، نه ابتدای صورت فلکی حمل ، بلکه نقطة اعتدال بهاری بوده است .

در تقویم هجری شمسیِ برجی قاعدة تعیین اولین روز سال مانند تقویم سلطانی است (صیاد، ص 112ـ113). در تقویم هجری شمسی امروزی نیز مبنای تحویل سال تغییر نکرده است ، اما زمان عبور خورشید را از نصف النهار رسمی ایران (5ر52 درجة شرقی ) محاسبه می کنند. در این صورت ، دو حالت ممکن است روی دهد: اگر لحظة تحویل سال ، بین بعدازظهر سیصد و شصت و پنجمین روز و قبل از ظهر روز بعد رخ دهد، سال سپری شده را عادی (365 روزه ) درنظر می گیرند و روز بعد، آغاز سال جدید به شمار می آید (همان ، ص 115)؛ اگر لحظة تحویل سال ، در بعدازظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سال سپری شده را کبیسه می دانند و روز بعد را آغاز سال نو در نظر می گیرند (همانجا).

مدت متوسط میان دو عبور متوالی خورشید از نقطة اعتدال بهاری ، 24219ر 365 روز (یا 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه ) است ، که آن را طول سال اعتدالی نیز می نامند (میتون ، ص 407، جدول ). بر اساس محاسبات ، از سال 1341 تا 1375 ش مدت زمان سال اعتدالی بین 365 روز و 5 ساعت و 41 دقیقه (کمینه ) تا 365 روز و 5 ساعت و 55 دقیقه (بیشینه ) تغییر کرده است (صیاد، ص 115، 117، نمودار 1). این تغییر به سبب تأثیر گذاشتن خورشید و ماه بر زمین رخ می دهد ( > فرهنگ نجوم < ، ذیل "nutation" ).

امروزه به کمک رایانه می توان لحظة رسیدن خورشید را به نقطة اعتدال بهاری ، با دقت بسیار زیاد محاسبه کرد. در این لحظه ، مختصات دایرة البروجی (طول و عرض دایرة البروجی ) خورشید صفرمی شود. برای محاسبة رایانه ای زمان گذر خورشید از نقاط اعتدالها (بهاری و پاییزی ) و انقلابها (تابستانی و زمستانی ) با دقت 24 ثانیة زمانی ، باید طول دایرة البروجی خورشید را با دقت یک ثانیة کمانی محاسبه کرد (میوس ، ص 168).

اصطلاح تحویل در ریاضیات دورة اسلامی به معنای تبدیل یک کسر به کسرهایی با صورت و مخرج متفاوت بوده است ، با این شرط که نسبتهای آنها مساوی باقی بماند، مانند تحویل کسر612 به 12 (غیاث الدین ، ص 98؛ تهانوی ، ج 1، ص 393).


منابع :
(1) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362ش ؛
(2) همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛
(3) الغ بیگ ، زیج الغ بیگ ، چاپ سدیو، پاریس 1847؛
(4) عبدالعلی بن محمد بیرجندی ، شرح زیج الغ بیگ ، نسخة خطی کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهری ، ش 680؛
(5) محمداعلی بن علی تهانوی ، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، چاپ رفیق العجم و علی دحروج ، بیروت 1996؛
(6) عبدالرحمان خازنی ، زیج معتبر سنجری ، نسخة خطی کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهری ، ش 682؛
(7) شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة ملک ، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1368ش ؛
(8) محمدرضا صیاد، «پیدایش و سیر تحول تقویم هجری شمسی »، میراث جاویدان ، سال 4، ش 3 و 4 (پاییز و زمستان 1375)؛
(9) جمشیدبن مسعود غیاث الدین ، مفتاح الحساب ، چاپ احمدسعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ ، قاهره ?( 1967 ) ؛
(10) حسن بن علی قمی ، ترجمة المدخل الی علم احکام النجوم : تألیف به سال 365 ه ق ، از مترجمی ناشناخته ، چاپ جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1375ش ؛
(11) ادوارد استوارت کندی ، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی ، ترجمة محمد باقری ، تهران 1374ش ؛
(12) مظفربن محمدقاسم گنابادی ، تنبیهات المنجمین ، چاپ سنگی ( ایران ) 1284؛
(13) همو، شرح بیست باب ملامظفر (در بارة رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی )، چاپ سنگی ، ( بی جا ) 1282؛
(14) محمدبن محمدنصیرالدین طوسی ، کتاب سی فصل ، چاپ سنگی تهران 1330؛
(15) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355ش ؛


(16) A Dictionary of astronomy , ed. Ian Ridpath, Oxford: Oxford University Press, 1997;
(17) Jean Meeus, Astronomical algorithms , Richmond, Virg. 1991;
(18) Jacqueline Mitton, A concise dictionary of astronomy , Oxford 1991.

/ حمیدرضا گیاهی یزدی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3350
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست