تِجِن ، شهر و رودی در ترکمنستان .

1) شهر تجن . در ولایت آخالِ جمهوری ترکمنستان (تاریخ تشکیل این جمهوری : 1304ش / 1925)، در ساحل رود تجن قرار دارد و به سبب عبور رود تجن از میان آن و اِحداث آبراه بزرگ قراقوم در جنوب آن ، شهری آباد و حاصلخیز است .

پس از کشف ذخایر عظیم گاز طبیعی در بین رودهای تجن و مرغاب ، تجن به مرکز مهم صنعت گاز تبدیل شد ( د. تاجیکی ، ج 7، ص 318). شاه لولة گاز طبیعی عشق آباد به خیوه (در مسیر خط لوله اصلی گاز آسیای مرکزی ) از این شهر می گذرد و امکان استفاده از گاز طبیعی را در بخشهای اقتصادی و مصارف خانگی فراهم می سازد. گاز استخراجی از حوزه های پیرامون سرخس و مرو نیز در شرق این شهر به خطوط لولة سراسری گاز آسیای مرکزی می پیوندد ( رجوع کنید به > نقشة اقتصادی ترکمنستان < ).

اقتصاد شهر مبتنی بر کشاورزی (کشت ذرت ، پنبه ، محصولات جالیزی و پرورش درخت توت )، دامداری (پرورش گوسفند قراگل )، مرغداری و صنعت است . کارخانه های تولید مصالح ساختمانی ، قطعات پیش ساختة بتونی ، پنبه پاک کنی و قالی بافی از مراکز اشتغال در بخش صنعت شهر است ( رجوع کنید به> نقشة اقتصادی ترکمنستان < ). پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال ترکمنستان در 1370ش / 1991، مسجد ـ مدرسة قدیمی شهر بازسازی شد و در آن آموزش علوم دینی به زبان عربی و ترکمنی و ازبکی آغاز شد. مسجد تجن از آثار تاریخی شهر است .

تجن بر سر راههای ارتباطی ایران و آسیای مرکزی و نیز راه ارتباطی ترکمنستان ـ ازبکستان قرار دارد. این شهر دارای ایستگاه راه آهن و پایانه های اتوبوسرانی است . پس از موافقت ایران و ترکمنستان برای اتصال راه آهن ایران به آسیای مرکزی ، تجن معروفیت جهانی یافت . ساخت راه آهن ایران از مشهد تا سرخس به طول 160 کیلومتر و از تجن تا سرخس به طول 130 کیلومتر، راه آهن ایران را به راه آهن آسیای مرکزی و روسیه متصل کرد و در اردیبهشت 1375 این راه آهن به بهره برداری رسید (امیراحمدیان ، ص 61).

2) رود تجن ، رودی مرزی و دایمی بین ایران و افغانستان که مسیر سفلای هریرود * است و به جمهوری ترکمنستان می رود و در آنجا جریان می یابد. این رود به طول 150 ، 1 کیلومتر ( > دایرة المعارف جغرافیا < ، ص 423) با 600 ، 70 کیلومتر مربع حوضة آبریز، پس از آمودریا از رودهای

مهم ترکمنستان به شمار می رود. حدود 3ر54% از مساحت حوضة آبریز تجن در خارج از قلمرو ترکمنستان قرار دارد و

بقیة آن در ترکمنستان است ( > دانشنامة جمهوری شوروی ترکمنستان < ، ص 39).

تجن از جایی به نام سرجنگل از کوه حصار در افغانستان ، از ارتفاع 1500 متری ، سرچشمه می گیرد و پس از طی مسیری هریرود نامیده می شود و پس از خارج شدن از مرز ایران ، تجن نام می گیرد. عرض بستر تجن در دشتهای هموار ترکمنستان از چند صد متر تا چهار کیلومتر است (همانجا).

هنگامی که هریرود در داخل خاک افغانستان در مسیر شرقی ـ غربی از واحة هرات به سوی مرزهای شرقی ایران جاری می شود، در نزدیکی شرق روستای مرزی دوقارون ، در مرز ایران و افغانستان ، مسیر خود را تغییر می دهد و به سوی شمال جریان می یابد و از نقطه مرزی پیش رباط ــ در دو کیلومتری جنوبِ جایی به نام رباط تومان آقا که نقطه مرزی بین ایران و افغانستان به شمار می رود ــ می گذرد و به سوی شمال امتداد می یابد و از آنجا به بعد مرز ایران و افغانستان را با نام هریرود تشکیل می دهد.

این رود در مسیر خود به سوی شمال ، از رشته ارتفاعات کوه نشین می گذرد و تا دهانة ذوالفقار، مرز بین ایران و افغانستان ، ادامه می یابد و از این نقطه به بعد مرز ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد (رزم آرا، ص 16 ـ 17). مرز طبیعی ایران و ترکمنستان در منتهی الیه شمال شرقی ایران را بستر این رود تشکیل می دهد. از این نقطه به بعد، این رود تجن نامیده می شود. اگرچه در منابع ایرانی این رود را در

مسیر مرز ایران و ترکمنستان ، به نام هریرود و پس از خروج از مرز، به نام تجن شناسانده اند، نام آن را در منابع غربی ( > فرهنگ جدید جغرافیایی وبستر < ، ذیل "Tedzhen" ) و روسی ( > دایرة المعارف جغرافیا < ، ص 423) و ترکی (سامی ، ذیل «تجند»)، و در نقشه های جغرافیایی ، از محلی که به مرز ایران و افغانستان می رسد، تجن ثبت کرده اند.

تجن در مسیر علیای خود پس از رسیدن به شهر پل خاتون (در مقابل پاسگاه پل خاتون ایران )، کَشَف رود را دریافت می کند که در درة کشف رود از غرب به شرق جاری است و به تجن می پیوندد. شاخة دیگری نیز به نام اِشلن به آن می پیوندد. قبل از رسیدن به سرخس ، آب تجن را در دریاچه های ذخیرة آب به نام «خور خور» ذخیره و از آن برای آبیاری اراضی استفاده می کنند. از این نقطه ، تجن از جنوب شرقی جمهوری به قسمت شمال غربی ، به سوی شهر تجن ، روان می شود (رزم آرا، ص 18ـ 19). در بین شهرهای سرخس و تجن ، در شمال و جنوبِ روستایی به نام «تجن استروی »، دو دریاچة مصنوعی برای ذخیرة آب در کنار رود احداث شده است . پس از رسیدن به شهر تجن ، رود تجن به چند شاخة فرعی تقسیم می شود و پس از آبیاری زمینهای کشاورزی و باغهای میوه و گذر از روستاهای کیروسک و خارجاگاز در بیابان قره قوم فرو می رود و از نظر ناپدید می شود. رود تجن پس از گذر از دومین دریاچة ذخیرة آب ، با آبراه بزرگ قراقوم تلاقی می کند ( رجوع کنید به > نقشة طبیعی استانهای عشق آباد و کراسنوودسک < ). قسمتی از آب آمودریا به واسطة آبراه قراقوم به تجن می ریزد ( د. تاجیکی ، ج 7، ص 318).

بستر رود تجن در قسمت علیا، سنگی و سپس از سنگریزه و ریگ است . شاخه های متعدد تجن هنگام پر آبی به یکدیگر می پیوندند، و هنگام کم آبی از هم جدا می شوند. در خارج از شهر هرات سدی بر روی رود تجن احداث شده است ( > دانشنامة جمهوری شوروی ترکمنستان < ، همانجا).

مسیر رود در نزدیکی مرز ترکمنستان مآندر (پیچان رود) است . کرانه های آن در نزدیکی سرخس خاکی است و در این قسمت ، از آب تجن پس از زه کشی برای کشاورزی استفاده می شود.

در محل «پل خاتون » رود پر آب است و با ذوب شدن برف کوهها، آب رود بیشتر می شود. طغیان رود معمولاً از آغاز بهار و گاهی از اواخر زمستان تا اواخر بهار یا اوایل تابستان ادامه می یابد. رزم آرا از پل تیر در مرز ایران و افغانستان و پل خاتون در جنوب سرخس ، بین ایران و ترکمنستان ، یاد کرده است (همانجا).

میانگین میزان آبدهی رود در ایستگاه پل خاتون سی متر مکعب در ثانیه است ( > دایرة المعارف جغرافیا < ، همانجا). بیشترین میزان آبدهی 6ر84 متر مکعب در ثانیه در 1336ش / 1957، و کمترین آن با 86ر3 متر مکعب در ثانیه در 1296 ش / 1917 به ثبت رسیده است ( > دانشنامة جمهوری شوروی ترکمنستان < ، ص 40).

آب تجن به علت گذر از بستر خاکی ، گل آلود است و هنگام طغیان ، املاح آن از نیم تا دو گرم در لیتر در نوسان است . به علت شرایط اقلیمی بستر و نواحی اقلیمی که رود در آن جاری است ، آب تجن یخ نمی بندد(همانجا). در 1378 ش ، استفاده از سد دوستی در نقطه مرزی سرخس بین ایران و ترکمنستان ، برای استفادة مشترک از آب این رود در آبیاری اراضی و نیز تأمین آب آشامیدنی شهر مشهد (در مسیر لوله ای به طول 167 کیلومتر)، آغاز شد ( هفته نامة اقتصاد آسیا ، ش 414، 16 تیر 1380،ص 13؛
شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان ، 1379 ش ).

---

منابع :
(1) بهرام امیراحمدیان ، «راه آهن آسیای مرکزی و چشم انداز ژئوپلتیکی »، در راه آهن ابریشم ، ویژه نامة اقتصاد خراسان به مناسبت افتتاح راه آهن مشهد ـ سرخس ـ تجن ، مشهد 1375 ش ؛
(2) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : خراسان ، تهران 1320 ش ؛
(3) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛
(4) شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان ، گزارش وضعیت مطالعاتی و اجرائی سد دوستی ، مشهد 1379 ش ؛
(5) هفته نامة اقتصاد آسیا ، ش 414، 16 تیر 1380؛


(6) Ashkhabad skaya i Krasnovodskaya oblasti , scale 1:1'000'000, Moscow: Glavnoe Upravleniye Geodezii i kartografii pri Sa ¦vete Ministrov SSSR,1983;
(7) Ensiklopediya ¦yi Sa ¦vetii Ta ¦jik , Dushanbe 1978-1988;
(8) Geograficheskiy Ensiklopedicheskiy Sla ¦var , Moscow 1986;
(9) Turkmenskaya Sa ¦vetskaya Sotsialiticheskaya Respoblika , Glavnaya Redaktsia Turkmenskoy Sa ¦vetskoy Ensiklopedii , Ashkhabad 1984;
(10) Turkmenskaya SSR , scale 1:1'250'000, Moscow : Glavnoe Upravleniye Geodezii i kartografii Pri Sa ¦vete Ministrov SSSR, 1989;
(11) Webster's new geographical dictionary , Springfield 1988, s.v. "Tedzhen".

/ بهرام امیراحمدیان /