responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3293

 

تجریش ، شهری در شهرستان شمیرانات در استان تهران . تجریش مرکز شهرستان شمیرانات است و در جنوب این شهرستان و در شمال شهر تهران در ارتفاع حدود 800 ، 1 متری ، در پایکوه قرار دارد و جزو محدودة تهران بزرگ است .

دامنه های جنوبی رشته کوه البرز مرکزی بر شهر مشرف است . از کوههای مهم شمال تجریش ، توچال (بلندترین قله : 933 ، 3 متر) در حدود بیست کیلومتری شمال شهر تهران و کُلَک چال (بلندترین قله : 005 ، 3 متر) در حدود هفده کیلومتری شمال شهر تهران است (جعفری ، ج 1، ص 167، 437). تپه های خُلازیر (در شمال محلة الهیه )، قیطریه (از حدود پل رومی تا باغ قیطریه ) و زَرگَنده یا الهیه (در جنوب محلة الهیه ) که امروزه همگی به صورت مناطق مسکونی درآمده اند در این شهر قرار دارند (ستوده ، ج 1، ص 220).

رود فصلی جعفرآباد (نامهای آن در محله های گوناگون : دربند، تجریش ) که از توچال سرچشمه می گیرد، به طول حدود پانزده کیلومتر با جهت شمالی ـ جنوبی از وسط شهر می گذرد. از این رود، نهرهایی جدا می شود، از جمله نهر چال و نهر دولاب و نهر حکیم هاشم . رود فصلی دَرَکه در مغرب شهر، و رود فصلی شاه آباد ــ که هر دو از توچال سرچشمه می گیرند ــ در کنار شهر جریان دارد (ستوده ، ج 1، ص 219؛ جعفری ، ج 2، ص 167، 218، 289).

آب و هوای تجریش معتدل و متمایل به سرد است . حداکثر دمای شهر در تابستانها ْ36، حداقل آن در زمستانها ْ20-، و میانگین بارش سالانة آن حدود 280 میلیمتر است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 64).

در شهر تجریش قناتهای متعددی وجود داشته است و برخی از آنها هنوز هم آبدهی دارد، از جمله قنات امامزاده صالح (مظهر آن در صحن امامزاده )، قنات محمدیه ، قنات مقصودبک در کنار رود دربند، قنات سرپل تجریش و قنات کهریز که مظهر آن در تکیة پایین تجریش بوده است ( رجوع کنید به ستوده ، ج 1، ص 202ـ 206).

بازار شهر، تکیه بالا و کوچه های پیرامون آن از مهمترین مراکز تجاری شهر است (همان ، ص 220). شهر تجریش از طریق بزرگراهها و راههای اصلی با شهر تهران و آبادیهای شهرستان شمیرانات مرتبط است . راه اصلی در جهت شمال به طول حدود 25 کیلومتر تجریش را به شهر فَشَم ، مرکز بخش رودبار قصران (در شهرستان شمیرانات )، مرتبط می کند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 65).

مزار امامزاده صالح * در کنار میدان تجریش ، از مهمترین زیارتگاههای شهر است . از دیگر آثار قدیمی تجریش اینهاست : مسجد امامزاده صالح معروف به مسجد جامع ، مسجد خان در بازار تجریش ، مسجد اعظم در کنار تکیه پایین ، مسجد فاطمیه نزدیک سرپل تجریش ، مسجد محمدیه در زعفرانیه ، تکیه های بالا و پایین ، پل آجری و باریک میدان سرپل ، و پل رومی (ستوده ، ج 1، ص 201، 207). درخت کهنسال چنار در صحن امامزاده صالح نیز معروف است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

جمعیت شهر تجریش در 1335ش ، 525 ، 26 تن و در سرشماری 1365 ش حدود 000 ، 40 تن بود. در سرشماری 1375ش ، به علت متصل بودن تجریش به شهر تهران و قرارگرفتن در محدودة تهران بزرگ ، جمعیت آن همراه با جمعیت تهران ذکر شد (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی ، ص 183؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 64؛ مرکز آمار ایران ، ص هفتادوشش ). ولی طبق آمار ساخت وسازهای شهرداری منطقة یک (تجریش )، این ساخت وسازها از حدود یک میلیون مترمربع در 1372 ش به حدود چهار میلیون مترمربع در 1379 ش رسیده است (شهرداری تهران . شهرداری منطقة 1، ص 3) که خود بیانگر رشد جمعیت تجریش است . اهالی تجریش شیعة دوازده امامی اند و به فارسی با لهجة تهرانی سخن می گویند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 64).

پیشینه . ظاهراً نام تجریش را نخستین بار ظهیری نیشابوری (ص 22) در اواخر قرن ششم به صورت «طجرشت » ضبط کرده است . به نوشتة محمدبن علی بن سلیمان راوندی در 599، طغرل بیگ سلجوقی (حک : 429ـ 455) از تبریز به ری و سپس به قصران بیرونی (یا قصران سفلا/ قصران خارج ، از مناطق قدیمی در شمال تهران ) سفر کرد و به دلیل خنکی هوا به «دیه طجرشت » رفت (ص 111ـ112). او در تجریش برای خود خانه ای بنا کرد و در همانجا وفات یافت (ظهیری نیشابوری ، همانجا). کریمان (ج 1، ص 460) نام طجرشت را معرّب «تیگرشت » («تیگر» به معنای زمین تند و شیبدار) ذکر کرده است . به نوشتة عباس اقبال (ص 15)، نام طجرشت به سبب کثرت استعمال و گذر زمان به تجریش تغییر یافت .

در دورة قاجار، به دلیل موقعیت ییلاقی تجریش ، توجه بیشتری به آن شد. در این دوره ، اعتمادالسلطنه (ج 2، ص 1160، ج 4، ص 1926، 2228) از شیوع وبا در 1269 در آبادیهای تجریش و جماران و نیاوران ، از قصر محمدیه (قصر جدید تجریش ) که محمدشاه قاجار (حک : 1250ـ1264) در آنجا درگذشت ، و از آبادی خوش هوای جعفرآبادِ شمیران در بالاتر از تجریش یاد کرده است . در دورة ناصرالدین شاه قاجار (1264ـ 1313)، پولاک (ص 75ـ76) با اشاره به «قریة تجریش »، درخت چنار آن را بسیار کهن ذکر کرده است . دوستعلی خان معیرالممالک ، داماد ناصرالدین شاه ، نیز در وقایع الزمان به مناسبت ذکر وقایع آن دوره ، به تجریش و امامزاده صالح و سرپل تجریش و درخت چنار آنجا و نیز به محله های تجریش ، از جمله قیطریه و زرگنده ، اشاره کرده است . برخی از آثار به جا مانده از دورة قاجار در تجریش عبارت است از: باغهای معروفی چون ساعدالدوله ، حاجی رضا صراف ، معتضدیه و باغ فردوس (به مساحت حدود بیست هزار متر مربع که متعلق به دوستعلی خان معیرالممالک بود) و کاخ صاحبقرانیه معروف به «جهان نمای نیاوران » که در زمان محمدشاه قاجار بنا و در زمان ناصرالدین شاه بازسازی شد (اعتمادالسلطنه ، ج 4، ص 2307ـ 2308؛ د. فارسی ، ذیل «صاحبقرانیه »؛ ستوده ، ج 1، ص 208ـ 218، 245). در 1298/ 1881، دیولا فوا (ص 158ـ160) از باغها و عمارات تجریش ، از جمله باغ فردوس و مسجد تجریش (احتمالاً مقصود امامزاده صالح است ) و چنار بی مانند آن ، یاد کرده است . به نوشتة او، فرانسویها و ترکهای عثمانی به دلیل هوای بسیار گرم تهران در تجریش به سر می بردند.

در دورة پهلوی ، تجریش همچنان منطقة ییلاقی مطلوب و گردشگاه تابستانی سکنة تهران بود. در اوایل این دوره ، تجریش مرکز شمیرانات بود (کیهان ، ج 2، ص 362). رضاشاه (حک : 1304ـ 1320) تجریش را مقر تابستانی خود قرار داد. با مهاجرت اهالی تهران به آنجا، این شهر بتدریج توسعه یافت (ستوده ، ج 1، ص 221). در دورة پهلوی کاخهای متعددی در سعدآباد احداث شد ( رجوع کنید بههمان ، ص 394ـ396). در 1311ش ، مسعود کیهان در بارة دره و قریة امامزاده قاسم در سرپل تجریش ، خیابانها و محله های تجریش از جمله دِزاشیب (دِزآشوب / دزج سفلا/ دِدِرشو/ آذرشیب ؛ ستوده ، ج 1، ص 422ـ423)، چیزَر (چیذَر کنونی )، دَرّوس و نیاوران و نیز چنار آن (محیط تنه : حدود پانزده متر) مطالبی آورده است ( رجوع کنید بهج 2، ص 362ـ363).

مهمترین محلات قدیمی تجریش در دهة 1320ش ، محلة بالا و محلة پایین و محلة قلعه نو بود. ظاهراً قسمتهای واقع در مغرب رود جعفرآباد به محلة بالا و قسمتهای واقع در مشرق آن به محلة پایین معروف شد. در این تقسیم بندی ، باغ فردوس و زعفرانیه و الهیه و محمدیه در محلة بالا، و امامزاده قاسم و آرامگاه ظهیرالدوله و دزاشیب و قیطریه در محلة پایین قرار داشتند (ستوده ، ج 1، ص 201، 206).

در 1330 ش ، تجریش مرکز بخش شمیرانِ شهرستان تهران بود و در 1336ش به شهر تبدیل شد (رزم آرا، ج 1، ص 45؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ص 15). از محلات فعلی شهر تجریش جماران ، چیذر، جعفرآباد، دزاشیب ، امامزاده قاسم ، دربند، سعدآباد، زعفرانیه ، الهیه و محمودیه است .

نیز رجوع کنید به تهران


منابع :
(1) اعتمادالسلطنه ؛
(2) عباس اقبال آشتیانی ، «جغرافیای بلاد و نواحی : دولاب ، تجریش ، ونک ، فرحزاد، فیروز بهرام »، یادگار ، سال 1، ش 2 (مهر 1323)؛
ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی ، گزارش خلاصة سرشماری عمومی کشور ایران در آبان ماه 1335 ، ج 1: تعداد

(3) و توزیع ساکنین کشور ، تهران 1339ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378ش ؛
یاکوب ادوارد پولاک ، سفرنامة پولاک ، ترجمة کیکاووس جهانداری ،

(5) تهران 1361ش ؛
عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ

(6) 1376ش ؛
(7) د. فارسی ؛
(8) ژال پل راشل دیولافوا، سفرنامة مادام دیولافوا: ایران و کلده ، ترجمه و نگارش علیمحمد فره وشی ، تهران 1361 ش ؛


(9) محمدبن علی راوندی ، کتاب راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، چاپ محمد اقبال ، تهران 1333ش ؛
(10) رزم آرا؛


(11) منوچهر ستوده ، جغرافیای تاریخی شمیران ، تهران 1371ـ1374ش ؛
(12) شهرداری تهران . شهرداری منطقة 1. معاونت شهرسازی و معماری ، بررسی عملکرد 8 سالة معاونت شهرسازی و معماری : 1372 تا 1379 ، تهران 1380 ش ؛
(13) ظهیرالدین ظهیری نیشابوری ، سلجوقنامه ، تهران 1332ش ؛
(14) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 38 : تهران ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1370ش ؛
(15) حسین کریمان ، ری باستان ، تهران 1345ـ1349ش ؛
(16) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311ش ؛
(17) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ؛
(18) دوستعلی معیرالممالک ، وقایع الزمان ( خاطرات شکاریه )، چاپ خدیجه نظام مافی ، تهران 1361ش ؛
(19) نقشة راهنمای بزرگراههای تهران ، مقیاس 000 ، 70:1: تهران : گیتاشناسی ، ( بی تا. ) ؛
(20) نقشة راهنمای تهران ، مقیاس 000 ، 60:1، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377 ش .

/ علی قاسمی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3293
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست