responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3283

 

تِجانیّه ، طریقتی در تصوف . بنیانگذار این طریقت ابوالعباس احمدبن محمدبن مختار تجانی ، صوفی و فقیه مالکی ، است .

احمد تجانی در 1150 در عین ماضی در جنوب الجزایر به دنیا آمد. او را به سبب ازدواج یکی از اجدادش با زنی از قبیلة بنی توجین (در مراکش ) تجانی خوانده اند. تجانی خود را از نسل امام حسن علیه السلام و از اولاد محمد ملقب به نَفْس زکیه می دانست ، گرچه برخی در صحت این مطلب تردید کرده اند (دخیل اللّه ، ص 40ـ 41؛ ابونصر، ص 15ـ16؛ ولی ، ص 101).

پدر و مادر تجانی در 1166 بر اثر طاعون درگذشتند. تجانی قرآن و حدیث و فقه مالکی و علوم ادبی را در زادگاه خود و سپس در فاس فراگرفت ، آنگاه به عرفان علاقه مند شد و برای دیدار مشایخ صوفی به مکه و مدینه و تونس و قاهره سفر کرد و به طریقتهای متعدد، از جمله به ناصریه (شاخه ای از طریقت قادریه ) و سمّانیه (شاخه ای از طریقت خلوتیه )، پیوست . او به مصر نزد شیخ طریقت خلوتیه ، محمود کُردی (متوفی 1208)، رفت و از او اجازة ارشاد گرفت (ابونصر، ص 17ـ 18؛ دخیل اللّه ، ص 41، 44ـ46).

گفته شده است که تجانی در تونس کتاب الحِکَم العطائیة ابن عطاءاللّه اسکندرانی ، از متون مهم عرفانی ، را تدریس کرد و در این کار چنان موفقیتی یافت که علی بای (حک : 1170ـ1196) از او خواست تا همانجا بماند و به تدریس ادامه دهد و در عوض ، خانه و مقرری ماهانه بگیرد، ولی او امتناع کرد و از تونس به قصد مکه خارج شد (ابونصر، ص 18). احمد تجانی مدتی نیز در تلمسان بود ولی محمدبن عثمان ، فرماندار ترک الجزایر، او را به اتهام ضرب سکة تقلبی و فریب دادن مردم ، زندانی و پس از مدتی از تلمسان اخراج کرد. تجانی به ابی سمغون (در صحرا) رفت و در آنجا اعلام کرد پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم برای ارشاد مردم به او مأموریت داده است . وی پس از مدتی از طریقت خلوتیه و سایر طرق بُرید و در 1196 طریقت مستقل خود را به وجود آورد (ابونصر، ص 18ـ19؛ سعداللّه قماری ، ج 4، ص 193). برخی ، تجانیه را شاخه ای از خلوتیه شمرده اند (عطیة اللّه ؛ حفنی ، ذیل مادّه )، اما به نظر می رسد که او طریقت خود را مستقل می دانسته است . تجانی شجرة طریقت خود را ذکر نکرده و مدعی بوده که پیامبر اکرم همواره نزد اوست و او مستقیماً از پیامبر تعلیم می گیرد. بنابراین ، به نظر تجانیه تقدیس و قدرت معنوی این طریقت از طریق مشایخ قبلی به دست نیامده بلکه محدود و منحصر به پیامبر اسلام و احمد تجانی است ، ازینرو تجانیه خود را طریقة احمدیه یا محمدیه نیز می نامند ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل مادّه ؛ ابونصر، ص 37ـ 38؛ ترمینگام ، ص 108).

مهاجرت تجانی از ابی سمغون به فاس نقطة عطفی در تاریخ طریقت تجانیه بود. وی قبل از رفتن به فاس ، به مولای سلیمان (حک : 1206ـ1237)، امیر مغرب ، پیام داد که به سبب آزار و بی عدالتی ترکهای عثمانی می خواهد به او پناه ببرد و سلیمان برای او خانه و مقرری ماهانه در نظر گرفت (ابونصر، ص 18ـ19، 20، 22؛ دخیل اللّه ، ص 47). وی تا پایان حیاتش در فاس بود و از آنجا مریدانش را برای تبلیغ طریقت به نقاط دیگر می فرستاد. او در 1230 در هشتاد سالگی درگذشت و در زاویه اش که در 1215 ساخته شد و به آن «البَلیده » می گویند، دفن گردید (دخیل اللّه ، ص 48؛ ابونصر، ص 20، 22).

عقاید. در طریقت تجانیه که پیروانش را احباب می گویند (حفنی ، همانجا)، هیچگونه زهد و ریاضت و قوانین دشوار وجود ندارد، بلکه بیش از همه چیز بر نیاز به واسطة معنوی میان خدا و انسان تأکید می شود. به عقیدة آنان احمد تجانی خود را «غوث » یا «قطب الاقطاب » و «خاتم الاولیاء المحمدیه » خوانده و ازینرو از همة اولیا برتر است و فقط او و جانشینانش ، واسطه هستند. بعلاوه ، آنان اعتقاد دارند که احمد تجانی به پیروانش اطمینان داده که ثروت در دنیا و نجات و رستگاری در آخرت را نصیبشان خواهد کرد، ازینرو آنان به اظهار ارادت یا توسل به شیوخ دیگر نیازی ندارند و نباید به زیارت قبور اولیای دیگر بروند. هرکس چنین کاری بکند، طریقت تجانیه را ترک گفته است و دچار «سوء عاقبت » نیز خواهد شد (ترمینگام ، همانجا؛ دخیل اللّه ، ص 167، 198ـ 199، 211؛ ابونصر، ص 39، 47). پیروان تجانیه در بارة احمد تجانی عقاید مبالغه آمیزی دارند، از جمله اعتقاد دارند که هرکس او را ببیند، بخصوص در روزهای جمعه و دوشنبه ، حتی اگر بی دین و کافر باشد، بخشیده می شود (دخیل اللّه ، ص 238ـ239؛ ابونصر، ص 44). تجانیه به زیارت قبور مشایخ خود اهمیت زیادی می دهند (ترمینگام ، همانجا).

آداب مخصوص طریقت تجانیه سه چیز است : 1) ذکر اورادی شامل صد مرتبه استغفار، صد مرتبه تهلیل و صد مرتبه درود فرستادن بر رسول اکرم ، ترجیحاً به شکل دعایی به نام «صلاة الفاتح ». این دعا که پنج جملة کوتاه دارد، سه جمله اش تقریباً بخشی از دعای منسوب به امام علی علیه السلام است . به عقیدة تجانیه ، خدا مستقیماً این دعا را به احمد تجانی الهام کرده و پیامبر اکرم نیز به او خبر داده که با این دعا گناهان افراد بخشیده می شود و یک بار خواندن آن مساوی با شش بار خواندن قرآن است ، ازینرو تجانیه در تکرار آن می کوشند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ دخیل اللّه ، ص 116؛ قاضی عیاض ، ج 2، ص 163ـ164). 2) ادای اعمالی به نام «وظیفه » که روزانه حداقل یک بار، صبح یا عصر، باید انجام شود و مشتمل است بر سی مرتبه استغفار، پنجاه مرتبه صلاة الفاتح ، صد مرتبه تهلیل ، و دعای مهم دیگری به نام «جوهرة الکمال » که دوازده مرتبه خوانده می شود. تجانیه معتقدند که هنگام خواندن دعای اخیر پیامبر اکرم و خلفای راشدین حاضر می شوند، ازینرو خواندن آن بدون طهارت جایز نیست (دخیل اللّه ، ص 266؛ د. اسلام ، همانجا). 3) گفتن ذکری در روز جمعه بعد از نماز عصر، شامل 1000 تا 1600 مرتبه تهلیل یا گفتن «اللّه اللّه » ( د. اسلام ، همانجا؛ دخیل اللّه ، ص 261).

تاریخچه . پس از مرگ احمد تجانی ، حاج علی بن عیسی که در زمان حیات تجانی جانشین وی محسوب می شد، دو فرزند تجانی ، محمدالکبیر و محمدالصغیر، را از فاس به عین ماضی فرستاد و خود به زاویة تماسین (در الجزایر) رفت . بنا بر وصیت احمد تجانی ، مقام جانشینی بایستی در میان خاندان علی بن عیسی و خاندان تجانی به تناوب تعیین می شد. بدین ترتیب ، بتدریج پس از تجانی رهبری این طریقت به دو مرکز در الجزایر (عین ماضی و تماسین ) منتقل شد (ابونصر، ص 23؛ ترمینگام ، ص 109ـ110). در همان زمان ، اختلاف میان پیروان تجانیه ، که در زمان بنیانگذار آن نیز وجود داشت ، در عین ماضی بالا گرفت . طرفداران محمدالکبیر گروهی را که از این طریقت جدا شدند و «تجاجنه » نامیده می شدند، از عین ماضی بیرون کردند. آنان نیز در 1235 حسن بای ، یکی از فرمانداران عثمانی ، را تحریک و ترغیب کردند تا به عین ماضی حمله کند، اما این حمله به شکست انجامید. دو سال بعد، ترکها باز هم به آنجا هجوم آوردند، اما شکست خوردند. در یکی از منازعات بعدی محمدالکبیر به قتل رسید و محمدالصغیر جانشین او در زاویة عین ماضی شد (ابونصر، ص 17، 61؛ د. اسلام ، همانجا). بعد از این واقعه ، با اینکه قدرت و ثروت جانشینان تجانی رو به ازدیاد نهاد و این طریقت به صحرا و سودان گسترش یافت ، از هرگونه درگیری نظامی اجتناب می کرد. پس از آنکه فرانسویها الجزایر را اشغال کردند (1245ـ1246/ 1830) امیر عبدالقادر الجزایری در 1251 کوشید تا در جهاد برای بیرون راندن فرانسویها، تجانیه را با خود همراه سازد، اما شیوخ تجانی ، علی بن عیسی و محمدالصغیر، از این کار خودداری کردند. امیر عبدالقادر فشار خود را بر محمدالصغیر، با لشکرکشی تا پشت دیوارهای عین ماضی ، افزایش داد و از او خواست تا تسلیم شود. محمدالصغیر پس از چند ماه مقاومت ، ناگزیر از عین ماضی گریخت و به اَغواط پناه برد. در 1256/ 1840 محمدالصغیر بر ضد عبدالقادر به فرانسویها کمکهای مادی و معنوی کرد ( د. اسلام ، همانجا)؛ گویا اختلاف و رقابت بین قادریه (طریقت عبدالقادر الجزایری ) و تجانیه ، از دلایل همکاری نکردن تجانیه با عبدالقادر و روآوردن آنان به فرانسویها بود (ابونصر، ص 63). محمد عائد (متوفی 1293) نوة علی بن عیسی ، پس از محمدالصغیر سومین شیخ طریقت محسوب می شود، ولی پس از وی شکاف میان زاویة عین ماضی و زاویة تماسین افزایش یافت و عملاً این دو زاویه از هم جدا شدند، اما جز در رهبری هیچ تفاوتی میان تعالیم این دو زاویه وجود نداشت . بعلاوه ، رهبران هر دو زاویه با فرانسه میانة بسیار خوبی داشتند، از جمله احمد، فرزند محمدالصغیر، در سفری به فرانسه با زنی فرانسوی و کاتولیک ازدواج کرد که این زن در حسن روابط میان تجانیه و فرانسه و پیشبرد اغراض استعماری فرانسه مؤثر بود (همان ، ص 75ـ 76؛ دخیل اللّه ، ص 61ـ62؛ ترمینگام ، ص 110؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا).

با وجود اختلاف میان دو زاویة مذکور، تجانیه تضعیف نشد بلکه گسترش نیز یافت . از جمله شاگردان تجانی که این طریقت را گسترش دادند، این اشخاص بودند: در تونس سیدابراهیم ریاحی (متوفی 1266)، مفتی و شاعر تونسی ؛ در مصر محمدحافظ مختار اهل موریتانی (متوفی ح 1246؛ ابونصر، ص 82 ـ83، 102)؛ در مالی حاجی عمر فُوتی ، رهبر دینی و نظامی جهاد با فرانسویها و مؤسس دولت تجانی در سودان ؛ و در سودان ابراهیم انیاس (متوفی 1354 ش / 1975) و عبدالرحمان شَنقیطی (متوفی 1299/ 1882) (دخیل اللّه ، ص 70؛ د. اسلام ، همانجا).

دو شاخه از این طریقت در افریقا شهرت دارند: «مُتَطَوره » منسوب به ابراهیم انیاس و «حامیه » منسوب به شیخ حام اللّه . این دو شاخه در موریتانی ، مالی ، نیجریه ، ساحل عاج گسترش یافته اند. حامیه به مقاومت در برابر استعمار فرانسه شهرت دارند، آنان متهم به کفر هم هستند، زیرا در شهادتین نام شیخ حام اللّه را در کنار نام پیامبر اکرم افزوده اند (علم الدین ، ص 608ـ609).

تا اوایل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم ، تجانیه یکی از مهمترین طرق در شمال و غرب افریقا، بخصوص در نیجریه و موریتانی و سنگال و مغرب ، گردید. بیشترین جمعیت تجانیه در سنگال جای دارند. نیمی از 94% مسلمانان سنگالی پیرو تجانیه اند. این سلسله زاویه هایی نیز در سرزمینهای عربی دارد (ولی ، ص 102؛ دخیل اللّه ، ص 58؛ ترمینگام ؛ د. اسلام ، همانجاها).

از 1338/1920 در مراکش و مصر تبلیغات وسیعی برضد تجانیه آغاز شد. معمولاً از این طریقت ، به علت همکاری با استعمارگران فرانسه ، انتقاد کرده و عقاید آنان را بدعت خوانده اند (دخیل اللّه ، ص 80؛ ابونصر، ص 176ـ181)، ازینرو برخی از شیوخ تجانیه ، مانند شیخ ابراهیم صالح بن یونس حسینی ، از شخصیتهای مهم طریقت تجانیه در نیجریه ، و همچنین محمدحافظ مختار کتابهایی در رد سخنان مخالفان نوشته اند. ابراهیم صالح در کتاب المُغیر برخی از مطالبی را که مخالفان بدعت دانسته اند، از جمله برتریِ خواندن صلاة الفاتح بر خواندن قرآن ، را تحریفهایی در آثار تجانیه می داند که در دستنوشته های اولیة آنان موجود نیست ( د.اسلام ، همانجا). محمدحافظ مختار نیز برتری خواندن صلاة الفاتح را برای کسانی دانسته است که نمی توانند قرآن را صحیح بخوانند. او همچنین برتری احمد تجانی را بر سایر شیوخ صوفیه رد کرده و او را همردیف آنان شمرده است (کرسنی ، ص 185ـ187).

کتابهای مهم . 1) جواهر المعانی و بلوغ الامانی فی فیض سیدی ابی العباس التجانی ، تألیف علی حرازم (متوفی 1217)، خلیفة تجانی در تلمسان ، در بارة زندگی و سیرت و کرامات تجانی . وی این کتاب را در 1214 و در زمان حیات تجانی در شش باب نوشته و احمد تجانی آن را تأیید کرده است (دخیل اللّه ، ص 50ـ52، 67ـ 68). در مقدمة کتاب در بارة اهمیت تصوف و حذر کردن از منکران تصوف ، از جمله ابن تیمیّه * ، سخن رفته است (همان ، ص 52). این کتاب در 1212ـ1215/ 1798ـ1800 در فاس چاپ شد (ترمینگام ، ص 107، پانویس 1). برخی ، مانند عبدالحی کتانی شیخ طریقة کتانیه ، گفته اند که قسمتهای زیادی از این کتاب از المقصدالاحمد (نوشته شده در 1094) اثر محمدبن عبدالسلام قادری گرفته شده است . به منظور افشای این امر و بی اعتبار ساختن تجانیه ، در 1312ش / 1933 المقصد الاحمد را با دستنوشته ای از احمد تجانی که جواهرالمعانی را «کتاب ما» نامیده ، چاپ و منتشر کردند. پیروان تجانی در بارة این اتهام از خود دفاع چندانی نکردند، فقط اعلام نمودند که سخنان و زندگینامة تجانی در این کتاب موثق است (ابونصر، ص 24، 25؛ دخیل اللّه ، ص 52، 54).

2) الجامع للعلوم الفائضة من بحار القطب المکتوم ، نوشتة محمدبن مُشری (متوفی 1224)، خلیفة تجانی در صحرا، مشتمل بر سخنان و زندگینامة تجانی . از این کتاب ، چند نسخة خطی در زاویة باب المناره تونس موجود است (ابونصر، ص 25، 26، پانویس 52؛ دخیل اللّه ، ص 68ـ69،76).

3) الافادة الاحمدیة لمرید السعادة الابدیة . تدوین محمد الطیب سفیانی (متوفی 1259)، از مریدان نزدیک تجانی در فاس ، شامل سخنان احمد تجانی که وی پس از شنیدن ، بی درنگ ، می نوشته و آنها را بر اساس حروف الفبا مرتب می کرده است . این کتاب در میان تجانیه مقبولیت بسیار یافته است (ابونصر، ص 26). الافادة با مقدمة محمد حافظ تجانی ، شیخ طریقت تجانی در مصر (متوفی 1398)، در قاهره به چاپ رسیده است (دخیل اللّه ، ص 76، مقدمه ص ن ).

4) رماح حزب الرحیم علی نحور حزب الرجیم ، نوشتة حاج عمر فوتی در 1261. این کتاب دارای 55 فصل است و در آن در بارة آنچه ایمان را زیاد می کند، فضیلت ذکر در میان طاعات و معنای زهد در این طریقت ، و فضیلت این طریقت بر سایر طرق صوفیه سخن رفته است . رماح در حاشیة جواهرالمعانی در دو جلد در 1380/ 1961 در مصر چاپ شد. این مجموعه را اصطلاحاً کُنّاش (= قوانین مدون ) می گویند (دخیل اللّه ، ص 71، 75؛ ترمینگام ، ص 107، پانویس 1).

5) کشف الحجاب عمّن تلاقی ' مع سیدی احمد التجانی من الاصحاب ، تألیف احمد سِکیرج عیاشی (متوفی 1363). او که بیشترین تألیفات را در بارة طریقت تجانیه دارد، در این کتاب شرح حال بیش از دویست تن از پیروان طریقت تجانیه را آورده است (دخیل اللّه ، ص 72ـ73).

6) میزاب الرحمة الربانیة فی التربیة بالطریقة التجانیة ، تألیف عبیده بن محمد الصغیر الشَنْقیطی ، در بارة زندگی و اوراد و کیفیت تربیت در طریقت تجانی (همان ، ص 77).

7) مُنیة المرید ، منظومه ای در تصوف از احمدبن بابابن عثمان شنقیطی علوی (متوفی 1360). محمد عربی سائح شرقی این کتاب را با نام بُغْیَةُ المُستفید شرح کرده است . این کتاب در 1380/1961 در مصر چاپ شد (همان ، ص 76ـ77).


منابع :
(1) عبدالمنعم حفنی ، الموسوعة الصّوفیّة : اعلام التّصوّف والمنکرین علیه والطرق الصوفیّة ، قاهره 1412/1992؛
(2) علی بن محمد دخیل اللّه ، التجّانیّة ، ریاض ?( 1401 ) ؛
(3) ابوالقاسم سعداللّه قماری ، تاریخ الجزائر الثّقافی ، بیروت 1998؛
(4) احمد عطیة اللّه ، القاموس الاسلامی ، قاهره 1383ـ1396/1963ـ1976؛
(5) سلیمان سلیم علم الدین ، التصوف الاسلامی : تاریخ ، عقائد، طرق ، اعلام ، بیروت 1999؛
(6) عیاض بن موسی قاضی عیاض ، الشّفابتعریف حقوق المصطفی ، عمان 1407/1986؛
(7) محمد طه ولی ، المسجد فی الاسلام ، بیروت 1409/1988؛


(8) Jamil M. Abun-Nas ¤r, The Tijaniyya , London 1965;
(9) EI 2 , s.v. "Tid ¢j ¢a ¦niyya" (by Jamil M.Abun-Nasr);
(10) Awad A l-Sid Karsani, "Religion and society: the Tijaniyya religious doctrine", Dira ¦sa ¦t Ifrigiyya , 11 (1994);
(11) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Tija ¦n ¦âyah" (by John Ralph Willis);
(12) J. Spencer Trimingham, The sufi orders in Islam , London 1973.

/ پروانه عروج نیا /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3283
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست