تبلیغ ، رساندن مجموعه اطلاعاتی به مخاطب به منظور اقناع و برانگیختن احساسات او به سود یا بر ضد یک موضوع . برخی ، واژة فارسی «آوازه گری » را ــ که ظاهراً نخستین بار ملک الشعرا بهار آن را در برابر propaganda به کار برد ــ معادل واژة عربی تبلیغ دانسته اند، ولی این کاربرد با اقبال روبرو نشده است (رجوع کنید به شعاری نژاد، ذیل "Propaganda" ؛ آریانپور، ص «ز»، 184؛ خندان ، 1374 ش ، ص 15ـ17). نوعی مسامحه در معادل گذاری برای واژگان غیرفارسی سبب شده تا واژة تبلیغ یا تبلیغات در فارسی ، معادل چهار اصطلاح متفاوت عربی اِعلام ، دِعایه ، دَعوت ، اعلان و سه اصطلاح متمایز انگلیسی propaganda و mission و advertising به کار می رود (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به خندان ، 1374 ش ، ص 17ـ 45). در این مقاله ، تبلیغ به معنای تبلیغات دینی و تقریباً معادل دعوت است که معمولاً با اصطلاحاتی چون وعظ و خطابه هم مضمون است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «دعوه »).

مفهوم اصطلاحی تبلیغ ، نخست در حیطة امور دینی به کار می رفت و بعدها به حوزه های دیگر تعمیم یافت ؛

گر چه در حوزه هایی غیر از حوزة دین ، غالباً از صورت جمع آن (تبلیغات ) استفاده می شود. ارائه تعریفی مورد وفاق از تبلیغ کار دشواری است و آنچه در معرِف این مقاله ذکر شده ، برآیند مشترکات انبوهی از تعاریف موجود است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به خندان ، 1374 ش ، ص 62ـ69؛ همو، 1373 ش ، ص 46ـ53).

واژة تبلیغ در قرآن به کار نرفته ، ولی فعل آن به این صورتها آمده است : «بلّغتَ» (مائده : 67)، «اُبَلِّغُکم » (اعراف : 62، 68؛ احقاف : 23)، «یُبَلِّغونَ» (احزاب : 39)، «بَلِّغ » (مائده : 67) و «یُبَلِّغْنَ» (اسراء: 23). صورت ثلاثی مجرد ریشة بلغ نیز 51 بار به صیغه های فعلی یا اسمی ، و صورت باب افعال آن پنج بار به صورت فعلی ذکر شده است ؛ در این میان واژة بَلاغ ، غالباً به معنای تبلیغ و ابلاغ و در مقام تأکید بر وظیفة پیامبران ، پانزده بار تکرار شده است (رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل «بلغ »). این واژه ها در قرآن فقط در معنای لغوی به کار رفته اند و مفهوم اصطلاحی متعارف و امروزی آن را ندارند، ازینرو پاره ای برداشتها که ناشی از خلط مفهوم لغوی و اصطلاحی تبلیغ است ، درست به نظر نمی رسد (قس > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل واژه ). برای بررسی آموزة قرآن در بارة تبلیغ باید مجموعه واژه های مرتبط با این موضوع استخراج و مضامین آنها بررسی شود، واژه هایی چون دعوت ، هدایت ، اِنذار، تبشیر، وعظ ، امر به معروف ، نهی از منکر، رسالت ، تعلیم ، ارشاد، قول ، بیان ، ذکر، تَواصی ، تلاوت و قرائت .

به تصریح قرآن و سنّت و اجماع و سیرة مسلمانان ، اسلام دینی جهانی و خاتم ادیان است و به یک قوم و زمان محدود اختصاص ندارد (برای نمونه رجوع کنید به انعام : 19، 90؛ انبیاء: 107؛ فرقان : 1؛ احزاب : 40)، مخاطبان آن تمامی انسانها هستند تا هدایت یابند (رجوع کنید به شوری : 52؛ بقره : 2) و با بهره گیری از «کتاب » و «میزان » قسط و عدل بر پا کنند (حدید: 25)؛ بنابراین ، تبلیغ از آموزه های قطعی دین اسلام است و محتوای این تبلیغ را اموری چون دین و رسالت الاهی و خیر و معروف (آل عمران : 104؛ توبه : 71؛ حج : 40ـ41) تشکیل می دهد و توجه به عناصری مانند زمان (رجوع کنید به طه : 59؛ توبه : 3) و زبان (رجوع کنید به آیاتی که در آنها بر عربی مبین بودن تأکید شده است ، مثلاً زمر: 28؛ زخرف : 3) از عوامل مؤثر توفیق در این تبلیغ است . بنا بر قرآن کریم ، مبلّغ باید دارای این ویژگیها باشد: بصیرت و آگاهی کافی نسبت به هدف و محتوای تبلیغ (یوسف : 108)، ایمان به هدف (آل عمران : 61)، خودساختگی (هود: 88)، اخلاص و عدم چشمداشت مادّی (شعراء: 109)، خوشرویی و سعه صدر (آل عمران : 159؛ طه : 25)، امید به وعده های الاهی و امیدبخشی (توبه : 33؛ یوسف : 87)، علم دوستی و کمال جویی (طه : 114)، پشتکار و نستوهی (اعراف : 164)، و شجاعت و هراس نداشتن از کسی (احزاب : 39؛ مائده : 54).

در قرآن به شیوه ها و مباحث تبلیغ نیز التفات شده است ، از جمله : یادآوری نعمتهای الاهی (بقره : 21ـ22، 47؛ احزاب : 9؛ فاطر: 3؛ مائده : 30)، بیدار کردن وجدان مخاطبان (تکویر: 26؛ صافات : 54؛ نساء: 21)، توجه دادن به تجربه های تاریخی و سرنوشت پیشینیان (مریم : 16، 41؛ آل عمران : 137؛ روم : 9)، تشویق (تبشیر) در کنار هشدار (انذار؛ مریم : 76؛ آل عمران : 31؛ احزاب : 43؛ نساء: 119؛ مطفّفین : 1، 10؛ همزه : 1)، بیدارسازی عقل و فطرت و واداشتن به تفکر (واقعه : 63ـ64، 68ـ69، 71ـ72؛ یونس : 35؛ مؤمنون : 115)، بهره گیری از برهان و استدلال ، جدال احسن و پند و اندرز نیکو (نحل : 125؛ بقره : 111، 258؛ برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به تفاسیر، ذیل نحل : 125؛ نیز رجوع کنید به فضل اللّه ، 1399، ص 43ـ 58)، استفاده از تمثیل و تصویرسازی (مائده : 31؛ بقره : 26)، معرفی الگو و الگوسازی (احزاب : 21؛ ممتحنه : 4؛ تحریم : 10ـ11) و القای تدریجی و توجه به ظرفیت مخاطب در پذیرش و دریافت پیام (فرقان : 32؛ اسراء: 106). آیات ناظر به تحریم تدریجی خمر (رجوع کنید به باده * ) و ابلاغ برخی احکام در آخرین سالهای بعثت ، مانند حرمت ربا و وجوب رعایت حدود حجاب ، بروشنی بر این معنا دلالت دارند (رجوع کنید به روم : 39؛ نساء: 161؛ آل عمران : 130؛ بقره : 279؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به الوری ، ص 23 به بعد؛ خندان ، 1374 ش ، ص 15ـ 51).

برخلاف نظر کسانی چون آرنولد (ص 34) و ماکس مولر که ادیان را به دو دستة تبلیغی و غیرتبلیغی تقسیم می کنند ( > رجوع کنید به دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا)، همة ادیان دارای جوهرة تبلیغی اند (خندان ، 1372 ش ، ص 27ـ30) و دین اسلام به عنوان دین خاتم ، اهتمامی بسیار زیاد به تبلیغ دارد (رجوع کنید به امام خمینی ، ج 15، ص 249، ج 16، ص 149). به نظر می رسد شروع وحی قرآن با کلمة «اِقْرَأ» و باقی ماندن

این دستور و نیز کثرت کاربرد فعل امر «قُلْ» در آغاز برخی سوره ها و آیات قرآن (332 بار به صورت مفرد مذکر و 17 بار به صورتهای دیگر)، که همواره به تلاوت کنندگان قرآن دستور تکرار مضمون آیه و انتقال آن به دیگران را گوشزد می کند، نخستین نمود جوهرة تبلیغی دین اسلام است . آیات فراوانی

که به دعوت و تبلیغ و هدایت و امر به معروف و نهی از منکر دستور می دهد (رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل واژه های مذکور) یا به بیان روش تبلیغ انبیای پیشین می پردازد، از دیگر نشانه های ماهیت تبلیغی دین اسلام است . در زمینة تبلیغ در قرآن بررسیهایی صورت گرفته و کتابهایی نوشته شده است ، از جمله : اسلوب الدعوة فی القرآن نوشتة فضل اللّه ، الدعوة الی اللّه تعالی : دراسة مُسْتَوْح'اة من سورة النحل از عبدالرب نواب الدین آل نواب ، مع الانبیاء فی القرآن الکریم : قصص و دروس و عبَر من حیاتهم نوشتة عفیف عبدالفتاح طباره ، رسالة فی الدعوة الی اللّه از محمدصالح العثیمین ، وجوب تبلیغ الدعوة : فضل الدعوة و الدعاة از عبداللّه ناصح علوان ، مع اللّه : دراسات فی الدعوة و الدعاة از محمد غزالی ، الدعوة الاسلامیة : اصولها و وسائلها نوشتة احمد احمدغلوش ، منهج الانبیاء فی الدعوة الی اللّه فیه الحکمة و العقل نوشتة ربیع بن هادی المدخلی ، قرآن و تبلیغ از محسن قرائتی .

در روایات نیز به تبلیغ توجه خاص شده است ، مثلا در سخنی از پیامبراکرم هدایت انسانها از هر آنچه خورشید بر آن بتابد برتر (قمی ، ج 2، ص 700) و از ویژگیهای شیعیان شمرده شده است (نوری ، ج 17، ص 317). طبق حدیثی دیگر، مبلّغِ دین و شریعت با آن حضرت محشور خواهد شد (مجلسی ، ج 2، ص 2). همچنین در روایتی از امام باقر علیه السلام ، عالِم به دارندة شمعی تشبیه شده که با نور علم خود مردم را از ظلمت جهل بیرون می آورد و در سخن منقول از حضرت علی علیه السلام چنین شخصی در روز

قیامت با تاجی از نور محشور خواهد شد. در احادیث متعددی آمده که پاداش عالمان و مبلّغان دین بسیار عظیم است (ابن ابی جمهور، ج 1، ص 18؛ شهیدثانی ، ص 114ـ119؛ مجلسی ، ج 2، ص 2ـ6). ابن ابی الحدید (ج 7، ص 288) تعبیر «لَقَدْ عُلِّمتُ تبلیغَ الرسالات » را که حضرت علی به کار برده ، به معنای تبلیغ شرایع بعد از وفات رسول اکرم دانسته است . مجلسی (ج 3، ص 111) نیز عبارت «اَیَّدَنا بِحِلمِه » را در خبر مشهور به توحید مفضّل ، از امام صادق علیه السلام اینگونه معنا کرده که خداوند به امامانِ جانشین پیامبر، قدرت تبلیغ رسالت پیامبر را داده است .

پیامبر اکرم و ائمة اطهار، ضمن تأکید بر ضرورت تبلیغ و جایگاه آن در اسلام ، به شئون دیگر آن نیز پرداخته اند. در روایتی آمده است که رسول اکرم هنگام اعزام حضرت علی و معاذبن جبل به یمن ، به منظور ارشاد و تعلیم مردم مسلمان آن منطقه ، برخی نکات لازم الرعایه را برشمردند، مانند سهل گیری و تبشیر در برابر ایجاد نفرت و واخوردگی (سیوطی ، ج 1، ص 703، ج 4، ص 125). بعلاوه ، صفات و وظایف مذکور در قرآن ، مانند بصیرت و آگاهی نسبت به هدف و محتوای تبلیغ ( نهج البلاغة ، حکمت 184)، خودساختگی (مجلسی ، ج 2، ص 56)، امید به وعده های الاهی و امیدبخشی (کلینی ، ج 1، ص 36)، علم دوستی و کمال جویی ( نهج الفصاحة ، ص 23) و شجاعت و هراس نداشتن (ابن شعبه ، ص 25؛ کلینی ، ج 1، ص 54) در احادیث نیز مذکور است . بهره گیری از برهان و استدلال و جدال احسن و پند و اندرز نیکو ( نهج البلاغة ، حکمت 80)، مدارا و تحمل سخنان ناروا (مجلسی ، ج 72، ص 440، ج 74، ص 151)، پایبندی به آداب و رفتار صواب (کلینی ، ج 2، ص 105: کُونوا دُعاةً للناسِ بِالخیرِ بِغَیْرِاَلْسِنَتِکُمْ)، تبیین و ارائة درستِ داده های دینی (مجلسی ، ج 2، ص 30)، استفاده از تمثیل و روشهای مختلف تعلیمی مانند تشبیه حق به خط راست و باطل به خط کج و تشبیه ریزش برگ درختان در اثر تکان دادن درخت به تأثیر نماز در آمرزش گناهان و یاددادن ضابطة رسیدن وقت نماز به وسیله یک تکه چوب (فیض کاشانی ، ج 5، ص 56؛ جامع احادیث الشیعة ، ج 4، ص 48، 218) و اشاره به تجربه های تاریخی و سرنوشت پیشینیان و تشویق در کنار نکوهش و توبیخ ( نهج البلاغة ، نامة 53) و نیز معرفی الگو و الگوسازی (همان ، نامة 38، نامة 53، خطبة 182، بند 3) نمونه هایی از شیوه های تبلیغی است که امامان به آنها اشاره کرده اند.

سیرة پیامبر و امامان و اصحاب بزرگ همواره بر تبلیغ بوده است ، برای نمونه ارسال نامة دعوت به اسلام برای سران کشورهای بزرگ در آخر سال ششم هجرت (رجوع کنید به احمدی میانجی ، ص 30ـ31) و اعزام سفیران و مبلّغان دینی به نواحی مختلف ، پیش و پس از هجرت ، برای دعوت به اسلام و تعلیم آن ، مانند گسیل شدن مُصعب بن عُمَیْر به یثرب (مدینه ) در سال دوازدهم بعثت (ابن سعد، ج 3، ص 118؛ ابن هشام ، قسم 1، ص 434) و رفتن حضرت علی علیه السلام به یمن در سال نهم و دهم هجرت (طبری ، ج 3، ص 159). پیامبر پیش از هجرت در مراکزی چون بازار ذی المجاز و در موسم حج در مِنی ' حضور می یافت و آشکارا و نهان مردم را به اسلام دعوت می نمود (ابن هشام ، قسم 1، ص 423؛ یاقوت حموی ، ذیل «عقبه »)، همچنانکه به همین منظور به شهرهای اطراف مکه ، از جمله طائف ، می رفت (طبری ، ج 1، ص 344؛ ابن هشام ، قسم 1، ص 419). امام باقر و امام صادق علیهماالسلام نیز در ایام حج در عرفات و مِنی ' به میان حاجیان می رفتند و با استفاده از فرصت ، بویژه هنگامی که مأمورانِ حکومت اموی مراقب نبودند، آرای اهل بیت را تبلیغ می کردند (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج 4، ص 466) و گویا تشکیل نخستین جماعتهای شیعه حاصل همین دیدارها و تبلیغها بود (بهبودی ، ص 14). در سالهای آغاز اسلام ، گاهی برخی اعضای یک قبیله پس از پذیرش اسلام ، مردم قبیلة خود را به اسلام دعوت می کردند مانند ابوذر غفاری و طُفَیْل بن عَمْرو دَوْسی (ابن هشام ، قسم 1، ص 383؛ ابن اثیر، ج 1، ص 357، ج 3، ص 80)، حتی پیروان ادیان دیگر، مثلاً نمایندگان نجاشی (پادشاه حبشه ) که مسیحی بودند، پس از پذیرش اسلام نقشی تبلیغی می یافتند (ابن هشام ، قسم 1، ص 382ـ 385). در واقع ، تبلیغ و ترویج اسلام در طول تاریخ اختصاص به گروه و طبقة خاصی نداشته و به توصیة قرآن و حدیث ، همة مسلمانان اعم از حاکم و برزگر و صنعتگر و تاجر و پزشک و عالم دین ، تبلیغ را وظیفة خود می دانسته اند، مثلاً مولای اسماعیل سلطان مراکش ، در 1698 نامه ای به جیمز دوم پادشاه انگلستان نوشت و او را به اسلام دعوت کرد (آرنولد، ص 299 و یادداشتها و پاورقیها، ص 107، ش 4). امام خمینی (ره ) نیز در دی 1366 در پیامی رسمی برای گورباچف ، رئیس جمهوری شوروی سابق ، ضمن انتقاد صریح از حکومت شوروی به سبب «دین زدایی از جامعه » و «مبارزة طولانی و بیهوده با خدا و مبدأ هستی » و تأکید بر اینکه «از این پس کمونیسم را باید در موزه های تاریخ سیاسی جهان جستجو کرد» و برحذر داشتن او از «پناه بردن به کانون سرمایه داری غرب »، از وی خواست «در بارة اسلام به صورت جدّی تحقیق و تفحص » کند (ج 21، ص 66ـ69). در هندوستان شاغلان حرفه های گوناگون بعد از اتمام کار روزانه در اماکن مختلف مانند خیابانها و بازارها، اسلام را تبلیغ می کردند (آرنولد، ص 299)، حتی اسیران مسلمان ، در اسارت نیز به تبلیغ اسلام می پرداختند و گفته شده است که در آغاز قرن چهارم یکی از فقهای مسلمان که اسیر شده بود با تبلیغ خود سبب آشنایی اروپاییان با اسلام شد (همان ، ص 300ـ301). بازرگانان نیز از عوامل مهم ترویج اسلام بویژه در سرزمینهای دور دست ، مانند افریقا (همان ، ص 306) و شرق آسیا، بودند.

پس از ظهور اسلام ، برخی نهادها و ابزارهای فرهنگی و ارتباطی ، مانند شعر و خطابه و حج ، در مسیر تبلیغ اسلام قرار گرفتند و از سوی دیگر نهادها و ابزارهایی ایجاد شد که دارای کارکرد تبلیغی بود، مانند مسجد و اذان و نمازِ جماعت و جمعه و عید. به گفتة ابن خلدون (ج 1، مقدمه ، ص 39ـ40) وظیفة ارشاد در دوران حیات پیامبر و دو سه دهة نخستین اسلامی با آنچه در ایام خلافت اموی و عباسی واقع شد، تفاوت داشت و معارف دینی در آغاز به روش تبلیغ ، نه به صورت تعلیم حرفه ای ، به مردم آموخته می شد. گسترش اسلام نیز بیش از هر عاملی با فعالیتها و فداکاریهای مبلغان دینی پیوند داشت (آرنولد، ص 27)، بویژه با توجه به این نکته که طبق فقه اسلامی ، شرط مقدّم جهاد، تبلیغ و دعوت است . قرار داشتن منبر در کنار محرابِ مساجد نیز به صورت نمادین وظیفة تبلیغی مقامات دینی را گوشزد می کند.

احادیث پیامبر و امامان و گزارشهای تاریخی و نیز بروز و ظهور پدیده های مادّی و معنوی فرهنگ اسلامی ، متضمن رهنمودها و توصیه های بسیار در بارة ویژگیها و بایستگیهای تبلیغ و مبلّغان و اجزا و روشها و مراحل تبلیغ و آفات آن است . در آثار نویسندگان بسیاری به این نکات اشاره شده است ، از جمله عبدالعزیز جمعه امین در الدعوه : قواعد و اصول ، فتحی یَکُن در مشکلات الدعوة و الداعیه ، محمدحسین فضل اللّه در اسلوب الدعوة فی القرآن ، حمید بکر علیان در من قضایا الفکر فی وسائل الاعلام ، محمدتقی رهبر در پژوهشی در تبلیغ ، انور الجُندی در آفاق جدیدة للدعوة الاسلامیة فی الغرب ، عبداللطیف حمزه در الاعلام فی صدر الاسلام ، رئوف شَلَبی در الدعوة الاسلامیة ، محمدامین مصری در سبیل الدعوة الاسلامیة ، و عبداللّه ناصح علوان در وجوب تبلیغ الدعوة : فضل الدعوة و الدعاة .

تبلیغ به عنوان گونه ای فرآیند ارتباطی دارای این اجزاست : فرستندة پیام تبلیغی (مبلّغ )، پیام ، وسیلة ارتباطی برای تبلیغ ، گیرندة پیام تبلیغی (مخاطب ) و عملیاتِ بازخورد. افزون بر این اجزا، مباحثی چون مبانی و روش و زمان و مکان تبلیغ نیز معمولاً بررسی می شود.

تبلیغ دینی را از منظرهای مختلف تقسیم کرده اند، مثلاً از نظر مبلّغ به تبلیغ فردی و تبلیغ سازمانی ، از نظر پیام به پیام اخلاقی و اعتقادی و رفتاری ، از نظر وسیلة ارتباطی به سنّتی و جدید یا مکتوب و غیرمکتوب ، از نظر مخاطب به فردی و جمعی و مسلمان و غیرمسلمان ، از نظر روش به مستقیم و غیرمستقیم یا ایجابی و سلبی یا مکرر و غیرمکرر، و از نظر هدف به آگاهی بخش و اقناعی (صقر، ص 20ـ 46؛ فضل اللّه ، 1406، ص 90 به بعد؛ حمزه ، ص 134؛ لاوند، ص 227ـ230؛ خندان ، 1374 ش ، ص 181ـ182).

مسجد، اصلیترین مکان تبلیغ دینی نزد همة مذاهب اسلامی است . در محیطهای شیعی ، به سبب ارتباط وثیق تبلیغ دینی با مجالس عزای امام حسین علیه السلام ، افزون بر مساجد، اماکنی چون تکایا، حسینیه ها، امام باره ها (در هند و پاکستان )، مدارس علمیه ، منازل اشخاص و مراکز اجتماعات نیز برای برپایی گونه های مختلف عزاداری امام حسین (خطابه ، ذکر مصیبت ، نوحه خوانی ، تعزیه خوانی ) کارکرد تبلیغی یافته است . این موضوع از سویی دیگر سبب شده که یکی از ویژگیهای مورد انتظار از مبلّغان شیعی توان بیان تاریخ واقعة عاشورا و ذکر مصائب سیدالشهدا باشد. در این زمینه بعضی بررسیهایی کرده اند، از جمله فرزانه تنکابنی در بررسی و شناخت تعزیه به عنوان وسیله ارتباط سنّتی در جامعه ایران ، علی خامنه ای در گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزة علمیة مشهد ، اصغر فتحی در منبر یک رسانه عمومی در اسلام ، مهدی ضوابطی در پژوهشی در نظام طلبگی ، علی الوردی در نقش وعاظ در اسلام . تلاش برای بیان مؤثر واقعه عاشورا گاهی موجب وقوع تحریفات و راه یافتن گزارشهای واهی به ادبیات عاشورا و احیاناً پدیدار شدن شکلهای نامطلوب تبلیغی شده است . شماری از علمای شیعه در دوران معاصر کوشیده اند این انحرافها را بنمایانند، از جمله میرزا ابوالفضل تهرانی در شفاءالصدور ، نوری در لؤلؤ و مرجان ، امین عاملی در التنزیه فی اعمال الشبیه ، مرتضی مطهری در تحریفات عاشورا .

در دهه های اخیر تحولاتی جدّی در شکل سنّتی تبلیغ و مفاهیم آن صورت گرفته و بررسیهای علمی در این باب انجام شده است . پاره ای از این تحولات واکنش ایجابی به فعالیتهای تبشیری بوده است (رجوع کنید به تبشیر * ). شخصیتهایی مانند محمد رشیدرضا، مفتی محمد شفیع ، ابوالاعلی مودودی مؤسس جماعت اسلامی پاکستان ، وَهْبه زُحَیْلی ، عبدالقادر عَوْده ، محمد غزالی ، سیدمحمد شیرازی ، شهید مرتضی مطهری ، سیدموسی صدر و سیدمحمدحسین فضل اللّه ، آثاری ، در قالب گفتار یا نوشتار، در زمینة تبلیغ و ضرورت آن و کاستیهای نظام تبلیغ دینی اسلامی و بایستگیهای آن پدید آورده اند؛ با اینهمه ، عموم این آثار فاقد چارچوب نظری روشن و تعریف شده در بارة چیستی تبلیغ و روش شناسی مطالعه و تحقیق در بارة آن است . به نظر می رسد مهمترین پرسشی که پاسخ به آن ، مطالعات مربوط به تبلیغ را به سامان علمی در می آورد این است که مطالعه در بارة تبلیغ در چارچوب کدام علم باید صورت پذیرد و تعامل علوم مختلفی که هریک به بخشی از مسائل تبلیغ ارتباط می یابند چگونه خواهد بود. پاره ای تحقیقات ، دانش ارتباطات جمعی را شایسته ترین علم برای به سامان علمی آوردن تبلیغ معرفی کرده است (رجوع کنید به خندان ، 1374 ش ، فصلهای 4 و 5).

تأسیس سازمانهای متولی تبلیغ دینی از مهمترین تحولات در نظام سنّتی تبلیغ در قرن چهاردهم به شمار می آید. در نیمة اول قرن چهاردهم جمعیتهایی تبلیغ و دعوت اسلامی را وارد مرحله ای نو کردند، از جمله در مصر جمعیتهایی مانند «جماعة تعلیم الموحدین » (مؤسس : عبدالرحمان کواکبی )، «جمعیة اخوان المسلمین » (حسن البنّا * آن را در 1307 ش / 1928 تأسیس کرد؛ رجوع کنید به اخوان المسلمین * )، «جمعیة الشُبّان المسلمین » (عبدالحمید بای سعید و دیگران آن را در 1306 ش / 1927 تأسیس کردند و افرادی چون حسن البنّا نیز در آن نقش داشتند)، «جمعیة الدعوة و الارشاد» (محمد رشیدرضا آن را در 1329 (1290 ش )/ 1911 تأسیس کرد و در 1310 ش /1931 به آن جان تازه ای داد) و در هند «جماعة التبلیغ و الدعوة » (مؤسس : مولانا محمد الیاس در 1323 ش /1944؛ رجوع کنید به تبلیغی جماعت * ). در نیمة دوم قرن بیستم سازمانهای تبلیغی دینی ارتقا و تنوع بیشتری یافتند: سازمانهای دولتی مانند «المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیة » در 1339 ش /1960 در قاهره و دانشگاه اسلامی در 1340 ش / 1961 در مدینه تأسیس شد؛ سازمانهای نیمه دولتی و تحت نظارت دولت تأسیس گردید، مانند «رابطة العالم الاسلامی * » که مرکز اصلی آن عربستان بود (تأسیس در 1341 ش / 1962) و «جمعیة الدعوة الاسلامیة » که با حمایت دولت لیبی در 1351 ش / 1972 تأسیس گردید؛ در 1351 ش / 1972 سنگ بنای «الندوة العالمیة للشباب الاسلامی » در عربستان نهاده شد و سه سال بعد نیز «المجلس العالَمی للمساجد» در همان کشور تأسیس گردید. در 1361 ش / 1982 «المجلس العالمی للدعوة الاسلامیة » در لیبی شروع به کار کرد ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا). امروزه علاوه بر انبوهی از نشریات تبلیغی ، تجهیزات اطلاع رسانی صوتی و تصویری و الکترونیکی ، ساعاتی از برنامه های صدا و سیمای عموم کشورهای اسلامی بویژه عربستان و تعدادی فراوان از پایگاههای اینترنتی که با کلید واژه هایی مانند «اسلام » و «تبلیغ » و «دعوت » قابل بازیابی است ، به تبلیغات اسلامی و اطلاع رسانی در حوزة اسلام اختصاص دارند. بعلاوه در برخی کشورهای اسلامی مانند عربستان و مصر و سوریه و پاکستان چندین رشتة تحصیلی برای تربیت مبلّغ دایر شده است . کشور عربستان با امکانات تبلیغی بسیار گسترده ای که برای تربیت نیرو و برنامه ریزی و مدیریت تبلیغ فراهم ساخته ، نبض تبلیغی را در عموم کشورهای مسلمان و غیرمسلمان جهان در اختیار دارد.

نظام تبلیغ دینی در ایران از زمان استقرار حکومت صفوی تا روزگار معاصر، به تبع تحولات گوناگون اجتماعی و فرهنگی و سیاسی ، در صورت و محتوا و اهداف تغییراتی کرده است (رجوع کنید به حوزة علمیه * ؛ منبر * ). از دهة 1330 ش به بعد، تبلیغات دینی را عمدتاً روحانیانِ مشغول به تحصیل و تدریس در حوزه های علمیه ، امامان جماعت ، سخنرانان مذهبی (اهل منبر) و نیز هیئتهای مذهبی و عزاداری بر عهده داشته اند. در آخرین سالهای مرجعیت مرحوم آیت اللّه بروجردی برخی فضلای حوزة علمیة قم به کشورهای اروپایی و امریکایی اعزام شدند تا آنان را با تعالیم اسلامی و شیعی آشنا کنند و نیز به وضع دینی ایرانیان و مسلمانان ساکن اروپا و امریکا سامان دهند. چند سال پس از درگذشت آیت اللّه بروجردی ، «دارالتبلیغ اسلامی » در قم تأسیس گردید که دو هدف داشت : تبلیغ اسلام در میان مسلمانان ایرانی مقیم کشورهای دیگر و تبلیغ اسلام در میان غیرمسلمانان . انتشار ماهنامة درسهایی از مکتب اسلام در عصر آیت اللّه بروجردی ، و در پی آن نشریه مکتب تشیع از برجسته ترین اقداماتی بود که شاید با الهام از تحول تبلیغ دینی در کشورهای اسلامی ، موجب تحول در نظام تبلیغی شیعی شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357ش ) افزون بر نهادهای پیشین ، با تبدیل «وزارت فرهنگ و جهانگردی » به «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی » بخشی از وظیفة تبلیغ دینی بر عهدة این وزارتخانه نهاده شد. افزون بر آن ، «سازمان تبلیغات اسلامی » رسماً برای ساماندهی تبلیغات دینی در داخل و خارج از کشور، برای مسلمانان و غیرمسلمانان تأسیس گردید، بعدها وظیفة این سازمان به داخل کشور محدود شد و وظیفة تبلیغات خارج از کشور را «سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی » برعهده گرفت . تنها مجلة تخصصی تبلیغ در ایران ، مجلة مبلّغان است که معاونت تبلیغ و آموزشهای کاربردی حوزة علمیة قم از شوال 1420 آن را به صورت ماهانه (بر اساس ماه قمری ) منتشر می کند.

نیز رجوع کنید به دعوت * ؛ منبر *

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) تامس واکر آرنولد، تاریخ گسترش اسلام ، ترجمة ابوالفضل عزتی ، تهران 1358 ش ؛
(3) امیرحسین آریانپور، زمینة جامعه شناسی ، تهران 1353 ش ، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1385ـ1387/ 1965ـ1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(4) ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیّة ، چاپ مجتبی عراقی ، قم 1403ـ 1405/ 1983ـ 1985؛
(5) ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابة ، چاپ محمدابراهیم بنا و محمداحمد عاشور، قاهره 1970ـ1973؛
(6) ابن خلدون ؛
(7) ابن سعد؛
(8) ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، بیروت 1394/1974؛
(9) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، بیروت : دارابن کثیر، ( بی تا. ) ؛
(10) علی احمدی میانجی ، کتاب مکاتیب الرسول ، ( تهران ) 1363 ش ؛
(11) آدم عبداللّه الوری ، تاریخ الدعوة الاسلامیة : من الامس الی الیوم ، بیروت : دارمکتبة الحیاه ، ( بی تا. ) ؛
(12) محمدباقر بهبودی ، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الامامیة ، تهران 1362 ش ؛
(13) جامع احادیث الشیعة ، گردآوری اسماعیل مغری ملایری ، ج 4، قم 1374 ش ؛
(14) عبداللطیف حمزه ، الاعلام فی صدرالاسلام ، قاهره 1978؛
(15) روح اللّه خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، صحیفة نور ، تهران ، ج 15 و 16، 1361 ش ، ج 21، 1369 ش ؛
(16) محسن خندان ، «تبلیغ از دیدگاه روحانیان »، مسجد ، سال 3، ش 13 (فروردین و اردیبهشت 1373)؛
(17) همو، تبلیغ اسلامی و دانش ارتباطات اجتماعی ، تهران 1374 ش ؛
(18) همو، «دین تبلیغی و تبلیغ دینی »، مسجد ، سال 2، ش 10 (مهر و آبان 1372)؛
(19) سیوطی ؛
(20) علی اکبر شعاری نژاد، فرهنگ علوم رفتاری ، تهران 1364 ش ؛
(21) زین الدین بن علی شهید ثانی ، منیة المرید فی ادب المفید و المستفید ، چاپ رضا مختاری ، قم 1368 ش ؛
(22) عبدالبدیع صقر، کیف ندعو الناس ، بیروت 1405/1985؛
(23) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(24) محمد فؤاد عبدالباقی ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364؛
(25) علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، قاهره 1411/1991؛
(26) محمدحسین فضل اللّه ، اسلوب الدعوة فی القرآن ، بیروت 1399؛
(27) همو، خطوات علی طریق الاسلام ، بیروت 1406/ 1986؛
(28) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1403/1983؛
(29) عباس قمی ، سفینة البحار و مدینة الحکم و الا´ثار ، نجف 1352ـ 1355، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(30) کلینی ؛
(31) رمضان لاوند، من قضایا الاعلام فی القرآن ، ( بی جا: بی نا.، بی تا. ) ؛
(32) مجلسی ؛
(33) محمد(ص )، پیامبر اسلام ، نهج الفصاحة ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1364 ش ؛
(34) حسین بن محمد نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408؛
(35) یاقوت حموی ؛


(36) EI 2 , s.v. "Da ـ wa" (by M. Canard);
(37) The Oxford encyclopedia of modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Tabl ¦âgh" (by Muhammad Khalid Masud).

/ محسن الویری /