responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3245

 

تبصرة العوام ،

کتابی قدیمی به فارسی در بارة ادیان و مذاهب ، متعلق به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم . نام کامل این کتاب تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام ، و منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است (قس دانش پژوه ، ص 102، 105). نام مؤلف در متن کتاب بصراحت نیامده (قس افندی اصفهانی ، ج 3، ص 308) و به نظر اقبال ( تبصرة العوام ، ص 1، پانویس 1) عنوان «سیدمرتضی ملقب به علم الهدی » که در چند نسخة چاپی به مؤلف نسبت داده شده ، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه ها در حاشیه اضافه شده است . احتمالاً این امر سبب شده است که تبصرة العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند (رجوع کنید به ادامة مقاله ). آنچه مسلّم است ، مؤلف عالمی شیعی و اهل خراسان در قرن ششم و هفتم بوده است ، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست ( د. فارسی ، ذیل مادّه ؛ شبیری زنجانی ، ش 10، ص 54؛ صفا، ج 2، ص 1033ـ1034، قس ج 2، ص 144).

برای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصرة العوام ، می توان از گزارشهای موجود در آن استفاده کرد. به نوشتة مؤلف (ص 183) پیروان حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته اند. از آنجا که اینان تا حملة هولاکو در 653 قدرت را به دست داشته اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد. همچنین صاحب اثر در چند جا (ص 120، 175، 253) با اشاره به آثار و شهرت امام فخررازی (543 ـ606) نظر او را در کنار نظر باقلاّ نی و غزالی می آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می کند. بدین ترتیب ، تبصرة العوام در دورة شهرت فخررازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح ، یعنی حدوداً پس از 600 و پیش از 653، به نگارش درآمده است (مقدمة اقبال ، ص ( ب ـ ج ، ز ) ؛ شبیری زنجانی ، ش 8، ص 47ـ49؛ دانش پژوه ، ص 102ـ104؛ برای آگاهی از دیگر گزارشهای مورد استناد در این باره رجوع کنید به شبیری زنجانی ، ش 9، ص 54 ـ57).

تبصرة العوام به افراد مختلفی نسبت داده شده است . برخی سیدمرتضی معروف به علم الهدی ، فقیه و متکلم شیعی (355ـ436)، را مؤلف آن دانسته اند که با توجه به تاریخ تخمینی تألیف این اثر ــ یعنی حدود یک قرن و نیم پس از درگذشت سیدمرتضی ــ این نظر نمی تواند صحیح باشد (نفیسی ، ج 1، ص 72، 130؛ صفا، ج 2، ص 1033). همچنین این سخن که مؤلف کتاب ، معاصر امام محمد غزالی (450ـ 505) بوده و در مناظره ای که بین این دو در بارة امامت صورت گرفته ، بر غزالی چیره و موجب تغییر مذهب وی شده است (مقدس اردبیلی ، ج 2، ص 741؛ شریف لاهیجی ، ج 2، ص 536؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 318ـ 319) از نظر تاریخی پذیرفتنی نیست (شبیری زنجانی ، ش 8، ص 46، ش 10، ص 58). آقامحمدعلی کرمانشاهی نیز در مقامع الفضل در احتمال وقوع این مناظره تردید کرده است (رجوع کنید به همائی ، ص 327). شوشتری (ج 2، ص 192ـ193) نیز بر ناسازگاری این مناظره با مسلّمات تاریخی تأکید کرده و مناظره را میان غزالی و سیدمرتضی ثانی ، برادرزادة علم الهدی و پسر سیدرضی ، دانسته است ؛ اما افندی اصفهانی (ج 3، ص 307ـ 308) این «توجیه » را «غیروجیه » خوانده و ضمن نقل و رد نظر کسانی که تبصرة العوام را تألیف سیدمرتضی ثانی می دانند، قول مشهور (رجوع کنید به ادامة مقاله ) را پذیرفته است .

بنا بر قول مشهور، مؤلف تبصرة العوام مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است . این انتساب را نمی توان تأیید کرد، زیرا وی و برادرش ، ابوحارث مجتبی بن داعی ، هر دو از مشایخ منتجب الدین رازی * (متوفی بعد از 585) بوده اند، اما منتجب الدین در آثار خود هیچ اشاره ای به چنین تألیفی از مرتضی بن قاسم نمی کند. بعلاوه ، عدم تطبیق زمان تألیف تبصرة العوام با تاریخ حیات این شخص حاکی از نادرستی این قول است (شبیری زنجانی ، ش 10، ص 55 ـ57؛ تبصرة العوام ، مقدمة اقبال ، ص ( وـ ح ) ).

همچنین انتساب تبصرة العوام به فردی با نام سیدمرتضی رازی در گزارش ریو در > فهرست نسخ خطی فارسی در موزة بریتانیا < ( > ذیل < ، ص 4) و نیز در کشف الحجب و الاستار کنتوری (ص 96) ــ که هیچ اطلاعی از وی به دست نمی دهند ــ به شناخت مؤلف این اثر کمکی نمی کند (صفا، ج 2، ص 1033ـ1034؛ د. فارسی ، همانجا؛ تبصرة العوام ، مقدمة اقبال ، ص ( و، ح ) ).

تبصرة العوام را از آثار ابوالفتوح رازی ، مفسر مشهور شیعی ، نیز برشمرده اند، ولی از آنجا که وفات وی را حدوداً در نیمة اول قرن ششم دانسته اند، این انتساب نادرست خوانده شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 320). گذشته از این ، ابوالفتوح رازی به تصوف گرایش داشته است و ذمّ صوفیه در تبصرة العوام دلیل دیگری بر نادرستی این انتساب است (افندی اصفهانی ، ج 2، ص 158ـ159؛ قس تبصرة العوام ، مقدمة اقبال ، ص ( ه ) ).

تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام ، همچنانکه از نام آن پیداست ، به توضیح گفته ها و نظریات برای عامة مردم می پردازد. در برخی گزارشها (رجوع کنید به د. فارسی ، همانجا؛ نفیسی ، ج 1، ص 72؛ صفا، ج 2، ص 266) تبصرة العوام را قدیمترین کتاب شیعی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب دانسته اند، و این در حالی است که کتاب فارسی بیان الادیان * حدود یک قرن ونیم پیش در همین حوزه تألیف شده بود ( تبصرة العوام ، مقدمة اقبال ، ص ( الف ) )؛ احتمالاً اینان شیعی بودن مؤلف بیان الادیان را قطعی ندانسته اند. تبصرة العوام و بیان الادیان هر دو کتابهایی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب اند که از قبل از استیلای مغول بجا مانده اند.

تبصرة العوام از جهت سلاست و فصاحت در حد بیان الادیان نیست ، ولی به جهت تفصیل مطالب و گستردگی و جامعیت مهمتر از آن است (همانجا؛ براون ، ج 2، کتاب دوم ، ص 280؛ صفا، همانجا). در مجموع ، اطلاعات گسترده و باریک بینی و دسترسی به منابع فراوانِ دستِ اول (برای نام منابع رجوع کنید به تبصرة العوام ، ص 295) و سعة مشربِمؤلف ، اثری ارزشمند در این زمینه پدید آورده است . مثلاً مؤلف در وجه تسمیة فرقه ها، به معنای ممدوح و نیز معنای مذموم آنها ــ که بیشتر دست آویز دشمنان هر فرقه است ــ اشاره می کند (ص 28) و یا در ابتدای بحث از فرقه های منسوب به اسلام ، بدقت ، معنای متفاوت دین و ایمان و اسلام را ذکر می کند و میان اسلام و استسلام تمایز قایل می شود (ص 36ـ 38). به نظر اقبال (همان ، مقدمه ، ص ( الف ـ ب ) ) مؤلف تبصرة العوام در نقل حکایات فرقه های غیرامامیه و رد گفته های آنها از تعصب به دور نبوده و در طرح آرا سعی در رد آرای سخیف و ضعیف داشته است ؛
این نظر اقبال در منابع دیگر نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به دایرة المعارف تشیع ، ذیل مادّه ؛
صفا، ج 2، ص 1034). اما از مقایسة تبصرة العوام با دیگر کتابهای آن دوره در موضوع ادیان و مذاهب ، به نظر می رسد که در این داوری چندان جانب انصاف رعایت نشده است .

روزگار تألیف تبصرة العوام از لحاظ مجادلات مذهبی ، بسیار موردتوجه است و نگارش کتابهای متعدد در این حوزه شاهدی بر این مدعاست (براون ، همانجا). تبصرة العوام به نوعی نشان دهندة الگوی دینی ایران عصر سلجوقی است و به جهت اطلاعاتی که از توزیع جغرافیایی مراکز مذهبی آن عصر به دست می دهد، اهمیت دارد (باسانی ، ص 272، برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به ص 280). ناگفته نماند که برخی گزارشهای تاریخی وی نیز از خطا به دور نیست (برای نمونه ها رجوع کنید به شبیری زنجانی ، ش 9، ص 58 ـ59)، اما به دلیل چند اشتباه و صرفاً به این دلیل که مؤلف از علمای حدیث بوده نباید کتاب را از حیث اطلاعات تاریخی ضعیف شمرد.

تبصرة العوام در 26 باب تنظیم شده است ؛
در بابهای اول تا سوم به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته های فلاسفه ، مجوس ، جهودان ، ترسایان و صابیان را نقل می کند. مؤلف در بارة مجوس بیشتر به اساطیر ایران نظر دارد (ص 24ـ27). وی در بیان فرق اسلامی ، بنا بر حدیث افتراق ، تعداد فرقه ها را 73 می داند، اما معتقد است که در اصل ، همة فرقه ها شاخه های دو فرقة اهل سنّت و شیعه اند که دشمنانِ هر یک آنها را بترتیب نواصب و روافض خوانده اند (ص 28). احتمالاً نام تبصرة العوام فی تفصیل مذاهب المِلّتین (رجوع کنید به نفیسی ، ج 1، ص 130) که برای این کتاب ذکر شده ، به این تقسیم بندی ناظر است ؛
مقدس اردبیلی (ج 2، ص 741) می نویسد که الفصول التامّة ، اثر عربی منسوب به این مؤلف ، بر اساس این دو فرقه تقسیم بندی شده است . مؤلف تبصرة العوام پس از طرح مسئلة جانشینی پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و رد نظر اهل سنّت (ص 29ـ35)، در فصلهای بعد به ذکر فرقه های خوارج ، معتزله ، مُشَبّهه و مُجَسِّمه و اصحاب تناسخ می پردازد (ص 38ـ90). حدیثی که مؤلف به نقل از کتاب قاضی محمدبن اسحاق زوزنی از پیامبر اکرم در باب پیشگویی تمام جزئیات ظهور فرقة کرّامیّه و لعن آنها نقل می کند (ص 65)، حکایت از مخالفتهای شدید با ابوعبداللّه کرّام در آن دوره دارد. مؤلف مذاهب فقهی اهل سنّت را در فصل مُشبّهه طرح می کند و آنها را در تقسیم بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد (ص 75؛
نیز رجوع کنید به باسانی ، ص 272). گزارش نسبتاً مفصّل وی از عقاید اشعری ، برخلاف گزارش ابوالمعالی در بیان الادیان ، احتمالاً نشانه ای از اطلاعات وسیعتر اوست (ص 108ـ122).

مؤلف در باب شانزدهم (ص 122ـ133) به فرقه های صوفیه نظر دارد و آنها را شش فرقه می داند (و جالب آنکه حلاج را ساحر می خواند). در باب بعد، بطعن ، اقوال بزرگان تصوف را از رسالة قشیریه نقل می کند (ص 134ـ141)؛
به نظر وی ، صوفیان همه از اهل سنّت اند و این دلیل محکمی بر محکومیت آنهاست . ظاهراً در این دوره شیعیان ، بمراتب ، بیشتر از اهل سنّت با صوفیه دشمنی می ورزیدند و احتمالاً از میان شیعه هنوز بزرگانی در تصوف برنخاسته بودند (باسانی ، ص 284ـ285؛
صفا، ج 2، ص 222ـ 223).

در بابهای بعد به قومی که مدعی اهل سنّت و جماعت بوده اند تعریض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادی * که در الفرق بین الفرق فرقة خود را ناجی می داند (ص 142ـ 165). در ادامه ، مؤلف به مسائل دیگری از جمله فرقه های شیعی ، ناجی بودن اثناعشریه ، احادیثی در شأن اهل بیت ، عقاید اثناعشریه ، حکایت فدک و فضایح بنی امیه پرداخته است (ص 167ـ272). وی شیعه را به چهار فرقه تقسیم می کند که تا زمان وی باقی بوده اند: امامیان ، زیدیان ، اسماعیلیان ، نُصَیْریان ، و فرقة اخیر را نیز به هفده فرقة کوچکتر تقسیم می کند. او (ص 180ـ181) می نویسد که این قوم را در هر جا با نامی خوانند؛
در اصفهان خرّمیّه ، در قزوین و ری مزدکی و سنبادی ، در ماهین مُحَمِّره ، در آذربایجان قولیه و در ماوراءالنهر مُغان (قس شهرستانی ، ج 1، ص 289).

ظاهراً تبصرة العوام اول بار در 1296 در لاهور و سپس در 1309 و 1313 در تهران ، به ضمیمة کتاب قصص العلماء اثر میرزا محمد تنکابنی ، و در 1313 ش به تصحیح اقبال در تهران منتشر شد ( د. فارسی ، همانجا). شیخ حسین بطیطی نیز این کتاب را به عربی ترجمه کرد و به ضمیمة قصص العلماء در 1304 و 1319 چاپ کرد (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 319؛
نیز رجوع کنید به دانش پژوه ، ص 102ـ130).

از دیگر کتابهای مؤلف تبصرة العوام ، الفصول التامّة فی هدایة العامة و نزهة الکرام و بستان العوام را ذکر کرده اند که به عربی نوشته شده اند. چنانکه از عنوان این سه کتاب برمی آید و خود مؤلف نیز در آخر نزهة الکرام اشاره کرده ، وی برای ترویج مذهب شیعی و برای تودة عوام کتاب می نوشته است . او در کتاب نزهة الکرام به بحث از فضایل امامان اثناعشری پرداخته است (مقدس اردبیلی ، ج 2، ص 741؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 319، ج 24، ص 123؛
دانش پژوه ، ص 105، 118ـ120؛
نیز رجوع کنید به افشار، ص 43ـ45).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ایرج افشار، «کتابی از مؤلف تبصرة العوام » ، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال 7، ش 2 (دی 1338)؛
(3) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401ـ 1415؛
(4) آ. باسانی ، «دین در دورة سلجوقی »، در تاریخ ایران کیمبریج ، ج 5: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان ، گردآوری جی .آ.بویل ، ترجمة حسن انوشه ، تهران 1366 ش ؛
(5) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 2، کتاب دوم : از سنایی تا سعدی ، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران 1357 ش ؛
(6) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام ، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1364 ش ؛
(7) محمدتقی دانش پژوه ، «کتابشناسی فرق و ادیان »، فرهنگ ایران زمین ، ج 12 (شهریور 1344)؛
(8) دایرة المعارف تشیع ، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی ، کامران فانی ، و بهاءالدین خرمشاهی ، تهران 1366 ش ــ ، ذیل «تبصرة العوام » (از حسن انوشه )؛
(9) د.فارسی ؛
(10) موسی شبیری زنجانی ، «مؤلف تبصرة العوام »، درسهایی از مکتب اسلام ، ش 8 (تیر1338)، ش 9 (مرداد1338)، ش 10 (شهریور1338)؛
(11) محمدبن علی شریف لاهیجی ، محبوب القلوب ، عکس نسخة خطیِ موجود در کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
(12) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354ش ؛
(13) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، الملل و النحل ، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره 1367ـ 1368/ 1948ـ 1949، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(14) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، تهران 1339 ش ؛
(15) اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری ، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و اَلاسفار ، قم 1409؛
(16) احمدبن محمدمقدس اردبیلی ، حدیقة الشیعة ، چاپ صادق حسن زاده ، قم 1377ـ 1378 ش ؛
(17) سعید نفیسی ، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛
(18) جلال الدین همائی ، غزالی نامه ، تهران ( 1342 ش ) ؛


Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966, Supplement , 1977.

/ لیلا هوشنگی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3245
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست