تَبَر/ تبرزین ، ابزاری فلزی با دستة سنگی یا آهنی یا چوبی که از دورة ماقبل تاریخ برای قطع درختان و شکستن چوب و جنگیدن به کار می رفته است . نوع کوچکتر تبر، تبرزین نام دارد که به مثابه زین افزار به پهلوی اسب بسته می شده است (دهخدا، ذیل «طبرزین »؛ هرن و هوبشمان ، ذیل «تبرزین »).

واژة تبر ، از ریشة پهلوی تَبرَک ، در ایران به اشکال گوناگون در آمده است ؛ از جمله تَوَر در لُری ، ته ور در کُردی ، و تَپَر و توار در بلوچی (درویشیان ، ذیل «تَه وَر»؛ ایزدپناه ، ذیل «تَوَر»؛ هرن و هوبشمان ، ذیل «تبر»). در زبان فارسی واژه ناچَخ ، از ریشة ناشاکا / ناشکه سنسکریت به معنای نابود کننده ، به کار رفته که به معنای نوعی تبر است (پورداود، ص 45؛ معین ، ذیل «ناچَخ »).

در ترجمة فارسی عهد عتیق (کتاب اِرمیاء نبی ، باب 51 : 20) واژة کوپال به معنای تبر به کار رفته است . در اساطیر هند به «رامِ تبر به دست » اشاره شده است . رام تجلی ششم ویشنو (خدای نگاهدارندة جهان ) و تبر نشانة قدرت و جوانمردی است (ذکرگو، ص 69، 115). در تفاسیر قرآن آمده است که حضرت ابراهیم بتها را با تبر شکست (طبری ، ج 17، ص 29؛ طبرسی ، ج 7، ص 84؛ میبدی ، ج 6، ص 263). در ابومسلم نامه طرسوسی (ص 38ـ42) تبر ابومسلم تبری با قدرت مافوق طبیعی معرفی ، و گفته شده است که تیغة این تبرِ سی منی با تأیید الاهی از اجزای ذوالفقار علی علیه السلام ساخته شده و طول دستة آن ده گز بوده است .

در دورة پارینه سنگی نخستین ، برای ساختن تبر، سنگ را طوری تراش می دادند که نوکِ آن تیز و سطح آن پهن شود (مؤمنی ، ص 31). در دورة نوسنگی تبر دسته دار ساخته شد (همان ، ص 36ـ37). غارنشینان دورة نوسنگی که آثارشان در تنگ پِدْبان در کوههای بختیاری دیده شده ، از تبر سنگی استفاده می کرده اند (فره وشی ، ص 21). در حفاری مارلیک و گورستان خوروین تبرهای مفرغی متعلق به قرن سیزدهم تا دهم پیش از میلاد به دست آمده است (سامی ، ج 4، ص 321ـ322؛ طلائی ، ص 97ـ 98). تیغة این تبرها اشکال گوناگون دارد، از جمله تیغة یک طرفة نسبتاً بلند و خمیده ، تیغه های باریک مثلثی شکل ، تیغه های هلالی شکل و تخت ، و تبرهایی که بسیار شبیه تبرها و تیشه های امروزی اند و دو لبة برندة افقی و عمودی دارند (طلائی ، ص 95ـ 98). بر دستة اغلب این تبرها ــ که در نوع خود بی نظیرند ــ تصویر فردی با لباس مادی یا حیواناتی بویژه از تیرة گربه سانان دیده می شود (گیرشمن ، ص 62ـ63، برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به کالمایر ، ص 205ـ214؛ مفرغ لرستان ، ج 1، ص 17). همچنین نمونه های دیگری در لرستان به دست آمده که نشان می دهد فلزکاری و ساخت ادوات جنگی ساده ، مانند تبر در آن منطقه معمول بوده و از سه هزار سال پیش از میلاد ساخت تبر به دو روش ، قالب ریزی و چکش کاری ، صورت می گرفته است (لک پور، ص 8). در لرستان نوعی تبر نیز یافته شده است که مشابه آن در قفقاز و روسیة جنوبی و فلسطین ، نماد قومی یا نشانة رئیس و سالار خاندان و قبیله بوده است (پوپ ، ج 6، ص 2580).

به نوشتة گزنفون (ح 428 یا 427ـ ح 354 ق م ) و استرابون (ح 63 ق م ـ بعد از 20 میلادی ) تبر و تبرزین از جنگ افزارهای هخامنشیان بوده ، اما هرودوت ( ? 484ـ ? 425 ق م ) در برشمردن جنگ افزارهای پارسیان (هخامنشیان ) از آنها نام نبرده و فقط از تبری به نام «ساگاریس » یاد کرده که از جنگ افزارهای ویژة سکاها بوده است (ذکاء، ص 66). در حجاریهای تخت جمشید نیز تبری در دست اسلحه دار شاه دیده می شود که یک طرف آن به شکل مرغابی است و تیغه در میان منقار آن قرار دارد (همان ، ص 67ـ 68). به گفتة استرابون تبرزین از ابزارهای جنگاوران پارتی بوده است (پورداود، ص 38). از سدة دوم میلادی یا از اواخر دورة پارتیان (اشکانیان )، اشیایی در برخی مناطق ، از جمله در تکسیله (ویرانة شهری باستانی در جنوب غربی راولپندی در پاکستان ) یافته شد که از لحاظ جنس و شکل و اندازه همسان تبرزین است ( > سلاحها و جامه های رزمی اسلامی < ، ص 118).

در دورة ساسانیان ، تبرزین از سلاحهای سواره نظام بود (ذکاء، ص 137). از قرن سوم ، در ایران و کشورهای عربی و افریقای شمالی و اندلس ، گروههای سواره نظام تبر و تبرزین را در حلقة چسبیده به زین یا «خُف » (نوعی چکمة بلند تا ساق ) یا در غلاف می گذاشتند (نیکول ، ج 2، ص 623).

در منابع دورة صفاری و غزنوی و تیموری بندرت از تبر به منزلة سلاح نام برده شده است (رجوع کنید به بیهقی ، ص 935؛
ذکاء، ص 165؛
فقیهی ، ص 386). در دورة تیموری نشاندن طلا و نقره بر روی آهن و فولاد در اسلحه سازی رواج یافت و احتمالاً در شکل تبر تغییراتی داده شد (کونل ، ص 124ـ 125). در دورة صفوی قزلباشان در نبردها از تبر استفاده می کردند (شاردن ، ج 3، ص 1192).

بعد از دورة صفوی ، تبر تا حدود زیادی کاربرد اصلی خود را از دست داد و جزو افزارهای خاص درویشان شد (ذکاء، ص 201) و آنان برای استفاده از تبر به توجیه و تأویل پرداختند. به نوشتة کاشفی سبزواری (ص 389) ت در تبر از تبرا، ب از بردباری ، و ر از ریاضت گرفته شده است ؛
هرکس تبر به دست بگیرد باید از غیر خدا تبرا کند، در راه دین بردباری کند و ریاضت بکشد. گروهی از درویشان ، چون بکتاشیه ، تحت تأثیر داستان ابومسلم بر دیوار تکیه های خود تبر نصب می کردند و بعضی درویشان در کمربند خود تبر کوچکی داشتند که آن را تبر ابومسلم می نامیدند (یوسفی ، ص 186).

نادرشاه افشار (حک : 1148ـ1160) به استفاده از تبر در نبرد شهرت داشته است و به همین سبب مجسمة سنگی او در حالی که تبری در دست دارد، ساخته شده که در مقبره اش موجود است . تبرزینهایی نیز از دورة او با امضای لطفعلی غلام باقی مانده است . تبرزینهای لطفعلی غلام به سبب داشتن امضا و تاریخ و سبک خاص او در تزیین آنها اهمیت دارد، اما وی در ساخت تبرزین نوآوری نکرده است ( > سلاحها و جامه های رزمی اسلامی < ، ص 117، 121). یکی از تبرزینهای وی در موزة پولدی پتتسولی میلان نگهداری می شود که بر روی آن آیات قرآن کنده شده است (همان ، ص 122ـ123). تا زمان فتحعلی شاه قاجار (1212ـ1250) کمابیش استفاده از تبر به عنوان سلاح معمول بوده است (بروگش ، ج 2، ص 393).

در تشکیلات قدیم حکومت عثمانی به گروهی از محافظان کاخهای سلطنتی ، بالْطه جی * (تبردار) می گفتند. نزد ممالیک مصر تبر سلاحی تشریفاتی بود و به سپاهیانی که تبر به دست در رکاب سلطان حرکت می کردند، «تبرداریه » می گفتند (قَلقَشَندی ، ج 5، ص 458). تبرهای ممالیک مرصع بود و نوشته هایی در قسمت بالای تیغه وجود داشت ( > سلاحها و جامه های رزمی اسلامی < ، ص 159). برخی از این تبرها در موزة طوپقاپی / توپ قاپوسرای در ترکیه و مجموعه های غربی نگهداری می شود (همان ، ص 154ـ 155).

---

منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدّس . عهد عتیق ؛
(2) حمید ایزدپناه ، فرهنگ لری ، تهران 1363ش ؛
(3) هاینریش کارل بروگش ، سفری به دربار سلطان صاحبقران : 1861ـ1859 ، ترجمة حسین کردبچه ، تهران 1367 ش ؛
(4) بیهقی ؛
(5) ابراهیم پورداود، «زین ابزار: کمان و تیر»، مجلة بررسی های تاریخی ، سال 2، ش 1 (اردیبهشت 1346)؛
(6) علی اشرف درویشیان ، فرهنگ کردی کرمانشاهی : کردی ـ فارسی ، تهران 1375ش ؛
(7) دهخدا؛
(8) یحیی ذکاء، ارتش شاهنشاهی ایران : از کوروش تا پهلوی ، تهران 1350 ش ؛
(9) امیرحسین ذکرگو، اسرار اساطیر هند: خدایان ودایی ، تهران 1377 ش ؛
(10) علی سامی ، گزارشهای باستان شناسی ، ج 4، شیراز 1338 ش ؛
(11) ژان شاردن ، سفرنامة شاردن ، ترجمة اقبال یغمائی ، تهران 1372ـ 1375 ش ؛
(12) طبرسی ؛
(13) طبری ، جامع ؛
(14) محمدبن حسن طرسوسی ، ابومسلم نامه : حماسة ابومسلم خراسانی ، چاپ اقبال یغمائی ، تهران ( 1355 ش ) ؛
(15) حسن طلائی ، باستانشناسی و هنر ایران در هزاره اول قبل از میلاد ، تهران 1374 ش ؛
(16) بهرام فره وشی ، ایرانویج ، تهران 1374 ش ؛
(17) علی اصغر فقیهی ، آل بویه : نخستین سلسلة قدرتمند شیعه با نمونه ای از زندگی جامعة اسلامی در قرنهای چهارم و پنجم ، ( تهران ) 1366 ش ؛
(18) قلقشندی ؛
(19) حسین بن علی کاشفی ، فتوت نامة سلطانی ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1350 ش ؛
(20) پتر کالمایر، مفرغهای قابل تاریخ گذاری لرستان و کرمانشاه ، ترجمة محمد عاصمی ، تهران 1376 ش ؛
(21) ارنست کونل ، هنر اسلامی ، ترجمة هوشنگ طاهری ، تهران 1355 ش ؛
(22) رومن گیرشمن ، هنر ایران ، ج 1: در دوران ماد و هخامنشی ، ترجمة عیسی بهنام ، تهران 1346 ش ؛
سیمین

(23) لک پور، سفیدروی ، تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور، 1375 ش ؛
(24) محمد معین ، فرهنگ فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(25) مفرغ لرستان : تاریخچه ، ویژگیها، نمودها و نمونه ها ، ج 1، به کوشش فرید قاسمی ، خرم آباد: پیغام ، 1377 ش ؛
(26) حمید مؤمنی ، مقدمه ای بر تاریخ ، ( بی جا، بی تا. ) ؛
(27) احمدبن محمد میبدی ، کشف الاسرار و عدة الابرار ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران 1361 ش ؛
(28) پاول هرن و یوهان هاینریش هوبشمان ، اساس اشتقاق فارسی ، ترجمة جلال خالقی مطلق ، تهران 1356 ش ؛
(29) غلامحسین یوسفی ، ابومسلم : سردار خراسان ، تهران 1356 ش ؛


(30) Islamic arms and armour , ed. Robert Elgood, London: Scolar Press, 1979;
(31) David C. Nicolle, Arms and armour of the crusading era, 1050-1350 , New York 1988;
(32) Arthur Upham Pope, ed., A survey of Persian art , Tehran 1977.

/ رامش بحرینی آرانی /