تائيه ابن عامر (یا ذات الانوار ) ،

قصیده ای عرفانی به عربی سرودة ابوالفضل عزالدین عامربن عامر بصری ، حکیم و عارف و ادیب قرن هشتم . ابن عامرِبصری * قصیدة تائیه را به خواهش برخی دوستانش ، برای توضیح معانی تائیة ابن فارِض همراه با اضافات و مضامین جدیدی در بارة معرفت روح و نَفس ناطقه و مبدأ و معاد سرود (زنوزی ، روضة 4، قسم 1، ص 228ـ229). در سال سرودن تائیه و تعداد ابیات آن اختلاف هست (رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 235؛ اربع رسائل اسماعیلیة ، یادداشت تامر، ص 78؛ فرّوخ ، ج 3، ص 746؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 10، ص 1). به نظر کامل مصطفی شیبی ، سال نظم قصیده 705 و تعداد ابیات آن 507 است (ص 127ـ 129). تائیة ابن عامر، سیزده بند دارد که شامل دوازده نور یا اشاره و یک لمعه است . قسم لمعه ، از انوار آن جداست و در بارة احوال شاعر است . محتوای انوار تا نور دوازدهم بترتیب عبارت است از معرفت توحید، روح ، نفس ناطقه ، هیولا و فلک و عناصر و منبع وجود عقول و افلاک ، رموز معجزات و مبدأ و معاد، رموز دقیق قرآن ، ظهور تباهی زمین و دگرگونی زمان ، و معرفت صاحب وقت (ابن عامر، ص 248ـ249؛ شیبی ، ص 131). در نور یازدهم مطالبی در بارة قیامت و نزدیکی آن ذکر شده است که آن را نور دوازدهم ــ که در بارة اخلاق و آداب و تشویق به کمالات انسانی است ــ تکمیل می کند. وی در نور چهارم نظر فلاسفه را در بارة نحوة صدور و مراتب وجود، دور از اصالت و درستی دانسته است . ابن عامر، همانند ابن فارض ، با رد حلول ، به نوعی اتحاد قایل شده که این اتحاد ناظر به فناست (ص 229ـ230).

به نظر عارف تامِر ( اربع رسائل اسماعیلیة ، همانجا)، ابن عامر در این قصیده ، عقاید اسماعیلیه را بوضوح بیان کرده و از تعابیر آنان استفاده کرده است . اما به عقیدة شیبی (ص 132ـ 133)، ابن عامر قطعاً اسماعیلی نبوده و در تائیه ، افکار و اعتقادات امامیه را بیان کرده است (رجوع کنید به ابن عامر، ص 245). به اعتقاد شیبی (ص 133) ساختار قصیده که از دوازده نور یا اشاره تشکیل شده ، همچنین تعداد ابیات (507) و سال نظم آن (705)، بر شیعة دوازده امامی بودن ابن عامر دلالت می کند. به گفتة شیبی (ص 132ـ133)، ابن عامر در نور پنجم (رجوع کنید به ص 241) به رافضی بودن (شیعه بودن ) خود تصریح ، و حضرت علی علیه السلام را خلیفه و وصی پیامبراکرم صلی اللّه علیه وآله و سلم معرفی کرده است (رجوع کنید به ابن عامر، ص 237، 239). شیبی (ص 134) به جهت مصراعی از ابن عامر در بارة شراب (وَخُذْ بِاعتدالٍ مِنْ لطائف ذَوْقِها رجوع کنید به ص 252) وی را از نُصَیریه ، طایفه ای از غُلات ، دانسته است ، اما معلوم نیست که قصد ابن عامر در آن مصراع بیان نظر فقهی بوده باشد، زیرا مضمون آن با این بیت حافظ «صوفی ار باده به اندازه خورد نوشش باد/ ورنه اندیشة این کار فراموشش باد» (ج 1، غزل 101، بیت 1) یکی است .

تائیة ابن عامر به مثابة حلقه ای استوار در جنبشهای صوفیانة شیعی است که نشان می دهد دو وجهه نظر شیعی و صوفیانه در دورة پس از فتح بغداد به دست مغولان ، کاملاً با یکدیگر پیوند یافته است (شیبی ، ص 135).

چاپهای متعدد تائیة ابن عامر عبارت اند از: 1) چاپ عبدالقادر مغربی (دمشق 1367)؛ 2) چاپ عارف تامر در ضمن اربع رسائل اسماعیلیة (بیروت 1978)؛ 3) چاپ قم در مجموعة ریاض الجنة تألیف زنوزی ، به اهتمام علی رفیعی (1370ش ). در تصحیح اخیرِ ریاض الجنة ، ابیاتی از قصیده که در چاپهای

قبل حذف شده بود، اضافه شده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 237). رضاقلی خان هدایت نیز در تذکرة ریاض العارفین (ص 374ـ376) گزیده ای از نور اول قصیده را چاپ کرده است .

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن حجر عسقلانی ، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، بیروت 1414/1993؛
(3) ابن عامر، ( «قصیدة تائیه » ) ، در زنوزی ، ریاض الجنة ، روضة 4، قسم 1، چاپ علی رفیعی ، قم 1370ش ؛
(4) اربع رسائل اسماعیلیة ، چاپ عارف تامر، بیروت 1978؛
(5) محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی ، ریاض الجنة ، روضة 4، قسم 1، چاپ علی رفیعی ، قم 1370ش ؛
(6) شمس الدین محمدحافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362ش ؛
(7) کامل مصطفی شیبی ، تشیع و تصوف تا آغاز سدة دوازدهم هجری ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1359ش ؛
(8) عمر فرّوخ ، تاریخ الادب العربی ، ج 3، بیروت 1989؛
رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران ( 1344ش ) .

/ سیدجعفر سجادی و حسن سیّدعرب /