responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3192

 

تایباد ، شهرستان و شهری در استان خراسان .

1) شهرستان تایباد (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 679 ، 127 تن ). در مشرق استان خراسان واقع و مشتمل بر دو بخشِ مرکزی (= حومه ) دهستانهای میان ولایت (به مرکزیت مشهد ریزه )، پایین ولایت (به مرکزیت کاریز) و کرات (به مرکزیت کرات ) و بخش باخرز * با دهستانهای بالا ولایت (به مرکزیت قلعه نوعلیا) و باخرز (به مرکزیت باخرز) است .

شهرستان تایباد دو شهر به نامهای تایباد و باخرز دارد. شهرستان تایباد از شمال به شهرستان تربت جام ، از مشرق به مرز ایران و افغانستان ، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب به شهرستانهای تربت حیدریه و خواف محدود است . در شمال آن و در بخش باخرز، کوههای باخرز واقع است . رشته کوههای کم ارتفاعی با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی نیز در آن امتداد دارد که در نزدیکی مرز افغانستان گدارها و تنگهایی دارد. دشت خدنگِ هریرود در مشرق این شهرستان واقع است . علاوه بر هریرود که در مشرق این شهرستان جریان دارد، چندین رود موسمی در آن جاری است ، از جمله رود کالِ مرغاب که از کوه رَنْجِه در حدود 40 کیلومتری شمال غربی شهر تایباد سرچشمه گرفته در شمال شهرستان جریان می یابد و پس از پیوستن شعباتی چند به آن ، به هریرود می ریزد. اراضی مزروعی تایباد با چندین رشته قنات که در شمال و شمال غربی آن جریان دارد آبیاری می شود.

شهرستان تایباد درختان گز، تاغ ، بَنه ، و گیاهانی چون بابونه ، شاه تره ، و پوشش گیاهی برای چرای دام دارد. آهو، روباه ، شغال ، گرگ و خرگوش و پرندگانی چون کبک و سینه سیاه در آن یافت می شود. محصولات عمدة آن گندم و جو، چغندرقند، پنبه ، سنجد، توت ، زیرة سبز، خربزه و هندوانه و تره بار است و باغهای انگور و گلابی و زردآلو دارد. از محصولات صنایع دستی آن می توان به قالیهایی با نقشهای گل ستاره ای ، گل کشمیری

و گل قاب اشاره کرد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 55، ص 52، 55).

جادة قدیمی تایباد ـ هرات از طریق آبادی دوغارون / دوقارون از 9 کیلومتری مشرق تایباد، و راه اصلی مشهد ـ تربت جام ـ تایباد ـ سنگان (در حدود 67 کیلومتری جنوب غربی شهر تایباد، 23 کیلومتری جنوب خواف ) از خود تایباد می گذرد. آبادی کرات که میل کرات در آن است ، در حدود 28 کیلومتری جنوب شهر تایباد قرار دارد. راه تربت حیدریه (با فاصلة 164 کیلومتر) از طریق سنگان و کرات به تایباد می رسد.

طبق قانون تقسیمات کشوری 1316 ش ، تایباد به عنوان بخش با املای «طیبات » (یا بخش طیبات تربت جام ) در شهرستان مشهد شناخته شد. در 1329 ش همچنان تابع شهرستان مشهد بود (حسینعلی رزم آرا، ج 9، ص 260). در تقسیمات 1355 ش ، شهر تایباد مرکز شهرستان باخرز ذکر شده است .

در 1365 ش شهرستان باخرز به نام تایباد خوانده می شد (رجوع کنید به باخرز * ). طبق تصویبنامة هیئت دولت در 1369 ش ، شهرستان تایباد به مرکزیت شهر تایباد، مشتمل بر بخش مرکزی (به مرکزیت شهر تایباد) و مشتمل بر بخش باخرز (به مرکزیت روستای باخرز) تشکیل شد (ایران . قوانین و احکام ، ص 817 ـ 818). در 1375 ش از کل جمعیت شهرستان 679 ، 45 تن (ح 35%) شهرنشین و 000 ، 82 تن (ح 64%) روستانشین بودند.

تایباد در منطقه ای زلزله خیز واقع است . در 9 شهریور 1347 زمین لرزة فاجعه باری استان خراسان را لرزاند و دامنة آسیب آن به تایباد هم رسید (امبرسز و ملویل ، ص 256، 261). در 18 آبان 1378 زمین لرزة دیگری در تایباد اتفاق افتاد و پس لرزه های آن در سرخس و مشهد احساس شد.

2) شهر تایباد (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 302 ، 39 تن ). مرکز شهرستان تایباد، در 223 کیلومتری جنوب شرقی شهر مشهد در ارتفاع 810 متری ، در دشت مرتفعی واقع است . فاصلة آن با شهر تربت جام در شمال حدود 62 کیلومتر، و تا مرز افغانستان حدود 23 کیلومتر است . دمای آن در تابستانها به ْ40، و در زمستانها به ْ9- می رسد. میزان بارش سالانة آن حدود 240 میلیمتر است . رود مرغاب (کالِ مرغاب ) در حدود کیلومتری شمال آن جریان دارد. در آن بادهای خشک و سوزانی از سمت دشت ناامید و سیستان از اوایل خرداد تا مرداد می وزد و گفته می شود وزش باد گاهی دوازده ساعت در روز ادامه دارد و نام تایباد را نیز به همین موضوع مرتبط می دانند (حسینعلی رزم آرا، ج 9، ص 261؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 55، ص 15). ساکنان تایباد مسلمان و در حدود 70% آنها اهل سنّت اند. از آثار تاریخی این شهر، مسجد و مزار مولانا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی * است که در زمان شاهرخ تیموری در 848 به دستور وزیر او پیراحمد خوافی ساخته شده است . این اثر تاریخی مشتمل است بر ایوان ، گنبد و بقعه ، که کتیبه ها و کاشی کاریهایی از دورة تیموری دارد. در نزدیکی مسجد، بقایای کاروانسرایی از زمان شاه عباس دیده می شود (اُکین ، ص 88؛ مشکوتی ، ص 82 ـ83).

پیشینه . تایباد به نامهای تایاباذ ، تایاباد ، دیه باد هم آمده است . درگذشته ظاهراً در مسیر یکی از شاخه های جادة ابریشم قرار داشته است . در دورة اسلامی جادة نیشابور به بوشَنْج و هرات از آن می گذشت . پیش از حملة مغول ، به نوشتة سمعانی (متوفی 562)، تایاباذ از قریه های بوشنج هرات به شمار می آمد و ابوالعلاء ابراهیم بن محمد تایاباذی فقیه اهل آنجا بود (ج 1، ص 444). یاقوت حموی در قرن هفتم همان مطالب سمعانی را در بارة تایباد نقل کرده و آن را «تایاباد» و همچنان از «اعمال » هرات ضبط کرده است (ج 1، ص 816). در نیمة اول قرن هشتم ، حمداللّه مستوفی مسافت نیشابور را تا «دیه باد» هفت فرسنگ ضبط کرده است و ذکر کرده که راه هرات از آنجا جدا می شده است (ص 174ـ 175). در 782 امیرتیمور وارد تایباد شد و به زیارت زین الدین ابوبکر تایبادی رفت (خواندمیر، ج 3، ص 430). ظاهراً در قرن نهم تایباد مانند دیگر آبادیهای خراسان دوباره پس از حملة ویرانگر مغول به رونق اقتصادی و اجتماعی دست یافته بود؛ چون در منابع قدیمتر آن را ده معروفی ذکر نکرده اند، اما در اوایل قرن نهم حافظ ابرو (متوفی 834)، تایباد را از قریه های مشهور ولایت باخرز دانسته است (ج 2، ص 38).

در دورة قاجار، بر اساس اطلاعات سفرنامة رکن الدوله ، در 1299 تایباد به شاهراه مشهد ـ هرات مرتبط می شد و قلعة معتبر و آبادی بود که در آن ابریشم به عمل می آمد (ص 107، 109). در 1320 ش قلعة طیبات / تایباد، دارای ساختمان آجری بود و ظاهراً یکی از بهترین قلعه های آن خطه به شمار می رفت (علی رزم آرا، ص 35). در این سال ، در جریان شورش صولت السلطنه در خراسان ، تفنگچیهای هزاره مدتی طیبات و ساختمان دژگونة آن را تصرف کردند (بیات ، ص 33، 38).


منابع :
(1) برنارد اُکین ، «گنبدسازی دوران تیموری در تایباد»، ترجمة مهیار علوی مقدم ، مشکوة ، ش 28 (پاییز 1369)؛
(2) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370ش ؛
(3) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(5) همو، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ دوم ، تهران ( بی تا. ) ؛
(6) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش ؛
(7) کاوه بیات ، صولة السلطنه هزاره و شورش خراسان در زمستان سال 1320ش ، تهران 1370ش ؛
(8) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو ، ج 2: بخش جغرافیای خراسان ، چاپ کرافولسکی ، ویسبادن 1982؛
(9) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(10) خواندمیر؛
(11) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 9: استان نهم ( خراسان )، تهران 1329ش ، 1355ش ؛
(12) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : خراسان ، تهران 1320ش ؛
(13) محمدتقی رکن الدوله ، سفرنامة رکن الدوله به سرخس ، به قلم محمدعلی منشی ، چاپ محمد گلبن ، تهران 1356ش ؛
(14) سمعانی ؛
(15) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 55: تایباد ، تهران : وزارت دفاع ، ادارة جغرافیائی ارتش ، 1363 ش ؛
(16) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛
(17) نصرت اللّه مشکوتی ، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349ش ؛
(18) یاقوت حموی .

/ خسرو خسروی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3192
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست