تاریخ وصّاف (یا تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار) ، از قدیمترین منابع در بارة دورة ایلخانان ، به فارسی ، نوشتة شهاب الدین (یا شرف الدین ) عبداللّه شیرازی . وی به وصّاف الحضرة مشهور بود و شرف شیرازی تخلص می کرد. عبداللّه در 663 در شیراز زاده شد و در همان شهر به تحصیل علم و ادب پرداخت و بعدها به خدمت دیوانی درآمد (هدایت ، ج 1، بخش 2، ص 807؛
بهار، ج 3، ص 100؛
نیز رجوع کنید به صّاف الحضره ، ص 630). پدرش ، فضل اللّه عزالدین ، در 698 در قحطی فارس درگذشت (وصّاف الحضره ، ص 361، 363؛
اقبال آشتیانی ، ص 487). او در زُمرة نزدیکان خواجه صدرالدین احمد خالدی زنجانی ملقب به صدرجهان ، وزیر غازان خان ، و خواجه رشیدالدین فضل اللّه ، مؤلف جامع التواریخ ، و خواجه سعدالدین محمود ساوجی درآمد (اقبال آشتیانی ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به وصّاف الحضره ، ص 241، 405). وصّاف در 697 به تألیف کتاب خود پرداخت . در 13 رجب 702 در عانَه ، خواجه رشیدالدین فضل اللّه و سعدالدین ساوجی ، او را به غازان خان (حک : 694ـ703) معرفی کردند و وصّاف بخشی از کتابش را به غازان خان تقدیم کرد. او بخش دیگر اثر خود را در محرّم 712 به الجایتو (حک : 703ـ716) عرضه کرد (وصّاف الحضره ، ص 7، 405، 544؛
بهار، همانجا) و الجایتو او را نواخت .

به گفتة وصّاف ، کتاب وی دنبالة تاریخ جهانگشای * است و عطاملک جوینی در همه حال ممدوح اوست (وصّاف الحضره ، چاپ آیتی ، مقدمه ، ص یب ). تاریخ وصّاف مشتمل است بر یک مقدمه و پنج جلد در شرح رویدادهای حکومت ایلخانان ، از مرگ مُنکوقاآن تا اواسط سلطنت ابوسعید بهادر (716ـ 736) یعنی 723. وصّاف پس از شرح مختصری در بارة منکوقاآن و وقایع پس از مرگ وی ، به سلطنت هولاکوخان و فتح بغداد پرداخته است . او ضمن بیان رویدادهای حکومت جانشینان هولاکو تا میانة سلطنت سلطان ابوسعید بهادر به ذکر خاندان جوینی ، اتابکان سلغری ، اتابکان لر، سلاطین کرمان ، دهلی ، شبانکاره ، مصر، جزیرة کیش و آل کَرت و نیز به تخت نشستن گیخاتو پرداخته است . وصّاف در پایان جلد چهارم بخشی از تاریخ جهانگشای را آورده که مشتمل است بر رویدادهای قبایلِ مغول و تاتار و آغاز قدرت گرفتن چنگیزخان و وضع یاسا و فتوحات او در خراسان و ماوراءالنهر و خلاصه ای از تاریخ حکومت خوارزمشاهیان و سلطان جلال الدین . در این بخش ، نویسنده از توجه هولاکو به غرب و دستیابی او به کتابخانة اسماعیلیان و عقاید حسن صباح و جنگهای او با سلجوقیان نیز سخن گفته است . بخش پنجم آن به دنبالة سلطنت الجایتو، مرگ او و نیز روی کار آمدن ابوسعید بهادر و رویدادهای عصر او اختصاص دارد.

وصّاف ضمن شرح وقایع تاریخی ، اشعاری به عربی یا فارسی آورده که غالباً سرودة خود اوست . او همچنین رساله هایی چون رسالة «مدرسة سیار» (ص 542 ـ543)، «اصول علم بیان » (ص 592ـ593) و «رساله ای در تشبیه » (ص 593 ـ 595) را نیز در این کتاب نگاشته است .

نثر تاریخ وصّاف متکلف و مسجع و سرشار از عبارت پردازی و ذکر مترادفات و افراط در آوردن اخبار و اشعار عربی و آیات قرآنی است (بهار، ج 1، ص 288، ج 3، ص 100ـ101). وصّاف ، به گفتة خودش ، قصدش از بیان این همه حشو و لغت پردازی ، اظهار بلاغت و قدرت نمایی در سجع بوده است (ص 147، 630) و در پاسخ به انتقاد معاصرانش گفته است که چون عیب دیگری نیافته اند، عبارت پردازیهای او را نشان گرفته اند (رجوع کنید به وصّاف الحضره ، ص 596).

تاریخ وصّاف به سبب آنکه مؤلف آن ، دیوانی بوده و بسیاری از وقایع را دیده یا از بزرگان دربار ایلخانان شنیده ، شایان اعتماد و بااهمیت است . افزون بر این ، بسیاری از اصطلاحات اداری و دیوانی حکومت ایلخانان در این اثر ثبت شده است . ویژگی مهم تاریخ وصّاف ، رعایت انصاف و حقگویی در بیان رخدادهای تاریخی است (بهار، ج 3، ص 103). این کتاب از نظر بیان اوضاع شیراز و فارس در دوران مؤلف و نیز دیدگاه او در بارة زندگی مردمان فرودست نیز بسیار برجسته است .

تاریخ وصّاف نخستین بار در 1269 به اهتمام محمدمهدی ارباب اصفهانی در بمبئی چاپ سنگی شد. در 1272 فون هامر ـ پورگشتال بخش اول آن را به آلمانی ترجمه و در وین منتشر کرد. شارل ریو نیز تاریخ وصّاف را خلاصه کرد و همراه با ترجمة هامر ـ پورگشتال به چاپ رساند. تاریخ وصّاف بارها در ایران و پاریس و بیروت چاپ شده است . مؤلف مقالة حاضر نگارش جدیدی از این کتاب را با عنوان تحریر تاریخ وصّاف در 1346ش در تهران به چاپ رساند. این تحریر در 1372ش نیز با برخی اصلاحات به چاپ رسیده است .

---

منابع :
(1) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364ش ؛
(2) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356ش ؛
(3) عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف الحضره ، تاریخ وصّاف ، چاپ سنگی بمبئی 1269؛
(4) همان : تحریر تاریخ وصّاف ، به قلم عبدالمحمد آیتی ، تهران 1346ش ؛
(5) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340ش .

/ عبدالمحمد آیتی /