تاریخ نیشابور (یا تاریخ النیسابوریّین ؛ تلفظ عربی : تاریخ نیسابور) ، اثری مهم به عربی در شرح حال عالمان و محدّثان و بزرگان نیشابور، تألیف ابوعبداللّه حاکمِ نیشابوری * ، عالم و محدّث قرن چهارم و پنجم . نام رایج و مشهور این کتاب در طول قرون ، تاریخ نیشابور بوده ، ولی گویا نام اصلی آن تاریخ النیسابوریّین است ، زیرا هدف مؤلف در این کتاب معرفی رجال و عالمان نیشابور بوده است (رجوع کنید به خطیب بغدادی ، ج 5، ص 474؛ بیهقی ، ص 33؛ سبکی ، ج 2، ص 52؛ نیز رجوع کنید به حاکم نیشابوری ، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 28). عبدالکریم بن محمد سمعانی که به دورة حاکم نیشابوری نزدیک و شاگرد با واسطة او بوده ، نام کتاب را التاریخ الکبیر للنیسابوریّین ذکر کرده است (1359، ج 1، ص 230).

کتاب تاریخ نیشابور مفصّل بوده است . در تعداد مجلدات آن اختلاف نظر وجود دارد (همو، 1408، ج 5، ص 550؛ طاشکوپری زاده ، ج 1، ص 246؛ جاویش ، مقدمة اس ، ص 1)؛ خلیفة نیشابوری ، که موثقترین منبع در این زمینه است ، آن را چهارده مجلد ذکر کرده است (حاکم نیشابوری ، ص 62).

تألیف تاریخ نیشابور در 388 به پایان رسیده است . اصل این کتاب از بین رفته ، ولی از عبارات حاجی خلیفه (متوفی 1067؛ ج 1، ستون 308) برمی آید که تا زمان او در دسترس بوده است . شمس الدین ذهبی (متوفی 748) تاریخ نیشابور را خلاصه کرده و آن را مختصر تاریخ الحاکم نامیده است (حاجی خلیفه ، همانجا). محمدبن حسین خلیفة نیشابوری (زنده در 717) نیز تاریخ نیشابور را تلخیص کرده است ، بر اساس این مختصر و منقولات آن در کتابهای دیگر، می توان تا حدودی به ساختار اصلی کتاب پی برد. این کتاب با مقدمه ای در بارة فضیلت خراسان و نیشابور شامل احادیثی از پیامبر اکرم و سخنانی از صحابه و تابعین و بعضی بزرگان دیگر در این باره ، آغاز شده ، آنگاه مؤلف بزرگانی را معرفی کرده است که در عصر اسلامی از نیشابور برخاسته اند یا به آنجا وارد شده و مقیم گشته یا از آنجا گذشته اند و سپس به تاریخ و جغرافیای نیشابور پرداخته است (حاکم نیشابوری ، ص 62ـ67، 71، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 19ـ 20). وی در بخش زندگینامه ها شرح حال 680 ، 2 تن از بزرگان نیشابور را آورده و آنها را در هشت طبقه دسته بندی

کرده است که با صحابة پیامبر اکرم آغاز و با معاصران مؤلف ختم می شود.

مختصر تاریخ نیشابور نیز مشتمل است بر ذکر 28 تن از صحابه ، 71 تن از بزرگان تابعین ، 83 تن از اتباع تابعین ، 614 تن از اتباعِ اتباع ، 512 تن از علمای نیشابور و دیگر عالمانی که به آن شهر آمده و به نشر علم پرداخته اند، 323 تن از دانشمندان ساکن نیشابور و 950 تن از مشایخ حدیث که حاکم نیشابوری از آنها حدیث شنیده است . در تکمله نیز، 99 تن از مشایخ حدیث حاکم نیشابوری که پس از تألیف کتاب درگذشته اند، ذکر شده اند (همان مقدمه ، ص 19). حاکم نیشابوری شرح حال برخی از افراد را بتفصیل آورده و علاوه بر بیان مواردی چون اسم و کنیه و نام پدر و نیاکان و نسبت فرد، به نکاتی چون مذهب و استادان و محل سکونت و اشعار و شرح کرامات و سیر و سلوک و نحوة معاشرت وی نیز پرداخته است . وی به شیوة محدّثان هرگونه اطلاع ، حتی یک قطعه شعر، را از طریق یکی از مشایخ خویش با ذکر اِسناد آن نقل کرده ، اما در مواردی مشاهدات خود را نیز آورده است (همان ، ص 62، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 20، 27ـ 28). مؤلف زندگینامه ها را در درون هر طبقه به ترتیب الفبایی نام اشخاص تنظیم کرده ، اما گاهی ، بویژه در مورد حرف دوم به بعد، به این شیوه پایبند نبوده است ، چنانکه به انگیزة حرمت گذاری به پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله ، نام احمد را بر نامهای دیگری که با همزه آغاز می شود (مثلاً ابراهیم ) مقدّم داشته است (همان ، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 20، نیز رجوع کنید به ص 147ـ 156، 169ـ170).

حاکم نیشابوری پس از زندگینامه ها، در بخشی مهم ، آگاهیهای سودمندی در بارة تاریخ و جغرافیای خراسان بزرگ ، پیشینة نیشابور قبل از اسلام ، پیدایش اسلام در آنجا، معماری شهر، مساجد و معابد و مقبره ها و دیگر بناها، کوچه ها و میدانها و نیز آبادیهای اطراف شهر و همچنین اطلاعاتی از برخی از شهرهای دیگر ایران آورده است (همان ، ص 62، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 20ـ21، 28).

تاریخ نیشابور بتدریج مورد توجه فراوان قرار گرفت . بسیاری از شرح حال نویسان و محدّثان پس از حاکم نیشابوری ، کتاب او را مأخذ برخی گفته های خود قرار دادند و امروزه می توان منقولات فراوانی از تاریخ نیشابور در کتابها یافت (برای نمونه رجوع کنید به بیهقی ، ص 186، 262، 317؛ سمعانی ، 1408، ج 5، ص 690؛ رافعی قزوینی ، ج 1، ص 52؛ ذهبی ، 1402، ج 3، ص 441؛ همو، 1414، حوادث و وفیات 201ـ210ه . ، ص 115، 183، 249؛ سبکی ، ج 8، ص 8؛ مقریزی ، ج 5، ص 483، 520). محدّثان شیعه نیز در مواردی به تاریخ نیشابور استناد کرده اند. علی بن عیسی اَربِلی (رجوع کنید به ج 3، ص 144ـ145) حدیث امام رضا علیه السلام معروف به «سلسلة الذهب » را از تاریخ نیشابور نقل کرده است . سیدبن طاووس هم در برخی آثارش ، از جمله در اقبال الاعمال (رجوع کنید به ج 1، ص 69، 245) و فلاح السائل (رجوع کنید به ص 148، 186)، از تاریخ نیشابور حدیث نقل کرده است (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به کُلبرگ ، ص 571 ـ573).

عبدالغافر فارسی ، عالم و فقیه شافعی قرن پنجم و ششم ، ذیلی به عربی بر تاریخ نیشابور نوشته که از آن با نامهای سیاق التاریخ و السیاق لتاریخ نیسابور یاد شده است . این ذیل که تألیف آن در 510 به پایان رسیده ، عالمان و نویسندگان پس از درگذشت حاکم نیشابوری را تا دورة عبدالغافر معرفی کرده و تنها مرجع نیشابور در آن مقطع به شمار آمده ، هرچند این ذیل نیز از بین رفته است (صریفینی ، ص 755، مقدمة محمودی ، ص ک ؛ صادقی ، ص 37). السیاق نیز مورد توجه عالمان قرار گرفت ، از جمله ابن عساکر(ج 8، ص 258، ج 34، ص 117، ج 36، ص 344) در موارد متعددی از آن نقل کرده و در مواردی از مکاتبه با عبدالغافر سخن گفته است .

از ذیل عبدالغافر دو تلخیص در دسترس است : تلخیص اول شامل دو بخش بوده که بخش اول آن از بین رفته و بخش دوم به صورت نسخة خطی و عکسی موجود است (رجوع کنید به ادامة مقاله ). بخش دوم با شرح حال کسانی که «حسن » نام دارند، آغاز و به کسانی که نامشان «یعقوب » است ، ختم می گردد. تلخیص کنندة این اثر ناشناخته است ، ولی احتمال داده شده که نام او ابوعبداللّه محمدبن ابی نصر قاسانی باشد. تلخیص دوم را ابراهیم بن محمدبن ازهر صَریفینی (متوفی 641) در 622 به پایان رسانده و آن را المنتخب من السیاق نامیده است (صریفینی ؛ صادقی ، همانجاها). ترتیب این کتاب الفبایی است و از «احمد» شروع و به «یاسین » ختم می شود، اما شرح حال کسانی که نام آنها «محمد» است و مقدّم بر همه ، شرح حال مؤلف تاریخ نیشابور در ابتدای کتاب آمده است . صریفینی شرح حال مؤلف السیاق را نیز در انتهای کتاب آورده است (رجوع کنید به صریفینی ، ص 5 ـ93، 754ـ756؛ نیز رجوع کنید به صادقی ، همانجا). در این کتاب 678 ، 1 شرح حالِ کوتاه از عالمان و محدّثان و بزرگان نیشابور آمده است . مؤلف ، کتاب را بر اساس اِسناد ابوالعباس اصمّ به سه طبقه تقسیم کرده است : طبقة اول شامل آن دسته از یاران اصمّ است که سال وفاتشان از حدود اوایل قرن پنجم تا آخر ربع اول همین قرن است ، طبقة دوم شامل دستة دیگری از یاران و شاگردان اصمّ که سال وفات آنان به 463 می رسد و نیز شاگردان مَخْلَدی و خفّاف ، و طبقة سوم شامل شیوخ عبدالغافر فارسی است و نیز معاصران او که درگذشت آنان بعد از درگذشت وی بوده است (صادقی ، همانجا).

در المنتخب من السیاق شرح حال افراد مختلف خاندانهای دانشمندان و مفسران و عارفان و ادیبان ، مثلاً افرادی از خاندان عبدالکریم قُشَیری و عبدالغافر فارسی و شاهفور اسفراینی ، ذکر شده است (رجوع کنید به صریفینی ، ص 199، 396، 452، 466، 553). همچنین در بارة محله ها، میدانها، مدارس ، مساجد، خانقاهها، مقبره ها، کاروانسراها، دروازه ها و دیگر اماکن مهم نیشابور اطلاعاتی دارد که برخی از آنها منحصر به فرد است . نامهای اصلی و قدیم بسیاری از روستاهای اطراف نیشابور و دیگر نقاط ایران ، بویژه خراسان ، را نیز می توان در آن پیدا کرد. ویژگی دیگر آن ذکر تعدادی نامهای کهن ایرانی است که در این دوره ، هنوز رایج بوده است (صادقی ، ص 39، 41).

المنتخب من السیاق به همراه جزء دوم تلخیص منسوب به ابوعبداللّه قاسانی از السیاق و نیز تلخیص تاریخ نیشابور اثر خلیفة نیشابوری نخستین بار در 1344ش / 1965 به صورت عکسی به کوشش ریچارد فرای در لندن به چاپ رسید. پس از آن محمدکاظم محمودی در 1362ش در قم المنتخب من السیاق را به چاپ رساند. تلخیص تاریخ نیشابور اثر خلیفة نیشابوری هم ابتدا در ( ? 1337 ش ) به کوشش بهمن کریمی و سپس در 1375ش با تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی در تهران چاپ شد.

اسم کتابهای دیگری نیز با عنوان تاریخ نیشابور در منابع دیده می شود. ابوالقاسم کعبی بلخی ، متکلم معتزلی قرن سوم و چهارم ، پیش از حاکم نیشابوری کتابی با همین عنوان به عربی تألیف کرده بود که به گفتة بیهقی (ص 33) اصل آن در کتابخانة مسجد عقیل نیشابور سوخته است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 308؛
صادقی ، ص 36ـ37). همچنین از کتابی فارسی به نام تاریخ نیشابور در دو مجلد اثر فردی به نام احمد غازی و مقتضب تاریخ نیسابور نوشتة ابوبکر حازمی (متوفی 583) یاد می شود (بیهقی ، همانجا؛
سبکی ، ج 2، ص 200) که احتمالاً تلخیصی از اثر حاکم نیشابوری بوده است .

---

منابع :
(1) ابن طاووس ، اقبال الاعمال ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم 1414ـ1415؛
(2) همو، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة ، چاپ غلامحسین مجیدی ، قم 1377ش ؛
(3) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ، چاپ علی شیری ، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2000؛
(4) علی بن عیسی اربلی ، کشف الغمة فی معرفة الائمة ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، بیروت 1401/ 1981؛
(5) علی بن زید بیهقی ، کتاب تاریخ بیهق ، چاپ کلیم اللّه حسینی ، حیدرآباد 1388/ 1968؛
(6) حبیب جاویش ، سیاق تاریخ نیسابور: فهرس أسماء الاشخاص و الاماکن ، ویسبادن 1984؛
(7) حاجی خلیفه ؛
(8) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، تاریخ نیشابور ، ترجمة محمدبن حسین خلیفة نیشابوری ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1375 ش ؛
(9) خطیب بغدادی ؛
محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و

(10) وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 201ـ210 ه . ، بیروت 1414/ 1993؛
(11) همو، سیر اعلام النبلاء ، ج 3، چاپ شعیب ارنؤوط ، بیروت 1402/ 1982؛
(12) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی ، التدوین فی اخبار قزوین ، چاپ عزیزاللّه عطاردی ، بیروت 1408/ 1987؛
(13) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیة الکبری ، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ1976؛
(14) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبداللّه عمر بارودی ، بیروت 1408/ 1988؛
(15) همو، التحبیر فی المعجم الکبیر ، چاپ منیره ناجی سالم ، بغداد 1395/ 1975؛
(16) علی اشرف صادقی ، « ( در بارة ) کتاب تاریخ نیشابور »، نشر دانش ، سال 4، ش 5 (مرداد و شهریور 1363)؛
(17) ابراهیم بن محمد صریفینی ، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق ، چاپ محمدکاظم محمودی ، قم 1362ش ؛
(18) احمدبن مصطفی طاشکوپری زاده ، مفتاح السعادة و مصباح السیادة ، بیروت 1405/ 1985؛
(19) اتان کلبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم 1371ش ؛
(20) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المقفّی ' الکبیر ، چاپ محمد یعلاوی ، بیروت 1411/ 1991.

/ محسن معینی /