responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3140

 

تاریخ نامه هرات ،

قدیمترین تاریخ محلی برجای ماندة هرات به فارسی ، از سیف بن محمدبن یعقوب هروی معروف به سیفی هروی . سیفی هروی در 681 به دنیا آمد (رجوع کنید به سیفی هروی ، ص 380). در جوانی علوم و معارف اسلامی را فراگرفت و در ادب فارسی و عربی تبحر یافت . در پی آن به کمک استادش ، حکیم سعدالدین منجم غوری ، به دربار فخرالدین کَرْت ، حاکم هرات (حک : 684ـ706)، راه یافت و قصاید و قطعات بسیاری در مدح او سرود (رجوع کنید به همان ، ص 443، 461، مقدمة صدیقی ، ص 9). سیفی از غیاث الدین کرت (حک : 706ـ 725)، جانشین فخرالدین ، فرمان یافت کتابی در تاریخ هرات از زمان چنگیز و خرابی شهر و به قتل رسیدن ساکنان آن در 618 تا عصر خویش بنویسد (همان ، ص 6ـ 8). تاریخ تألیف تاریخ نامة هرات دانسته نیست ، اما با توجه به آنکه سیفی هروی در چند جا از ممدوح خود، غیاث الدین ، با عنوان حاجی یاد می کند، احتمالاً تألیف کتاب در حدود 721، مقارن بازگشت غیاث الدین از سفر حج ، پایان یافته است . با این فرض و نیز با توجه به آنکه سیفی این کتاب را در مدت دو سال ونیم فراهم آورده و به گزارش حوادث 721 خاتمه داده است ، احتمالاً در حدود 718 تألیف آن را آغاز کرده است (رجوع کنید به همان ، ص 4، 773ـ780، 783، مقدمة صدیقی ، ص 14ـ15). سیفی ــ چنانکه خود گفته (ص 7ـ 8) ــ تاریخ نامة هرات را مشتمل بر چهارصد فصل (ذِکر) در تاریخ و شرح حال امرا و فرمانروایان و مأموران بلندپایة هرات تألیف کرده است ، همچنین در انتهای کتاب (ص 786) تألیف دفتر دوم کتاب را وعده داده است ، ولی با بررسی آثار مورخان بعدی که از تاریخ نامة هرات برای ارائة حوادث پیش از خود بهره برده اند، از ادامة این اثر اطلاعی نمی یابیم ؛ چنانکه حافظ ابرو، مورخ قرن نهم ، در تاریخ آل کرت دو سوم اطلاعات خود را از تاریخ نامة هرات گرفته است ، ولی چون احوال این خاندان در تاریخ نامة هرات ناتمام مانده ، اطلاعات خود را از منابع دیگر گرد آورده است (رجوع کنید به حافظ ابرو، مجمع التواریخ ، گ 197 ر ـ 216 پ ). همچنین اَسفِزاری به هنگام تألیف روضات الجنات (تألیف 897 ـ 899) نشانی از وجود دفتر دوم تاریخ نامة هرات نیافته است (رجوع کنید به ج 2، ص 522). آنچه اکنون از تاریخ نامة هرات در دست است ، مشتمل است بر 138 فصل . دو فصل نخست ، مقدمه ای است در بارة بنیاد شهر هرات و احادیث نبوی در مدح آن شهر. سپس حوادث حملة چنگیز تا روی کار آمدن سلسلة آل کرت آمده است . از فصل بیست ویکم تا پایان کتاب نیز شامل رویدادهای سیاسی خاندان کرت از آغاز فرمانروایی بر هرات در 643 تا شانزدهمین سال حکومت غیاث الدین کرت (721)، با اشاراتی به اوضاع علمی و فرهنگی و اجتماعی این شهر است . سیفی هروی از کتاب خود با عنوان تاریخ نامه یا تاریخ شهر هرات یاد کرده است (رجوع کنید به ص 8، 443)، اما برخی مورخان سدة نهم از جمله اسفزاری آن را تاریخ ملوک کرت (ج 2، ص 56) نیز خوانده اند. اسفزاری در جای دیگری (ج 1، ص 228ـ 229، و 229، پانویس 1) آن را تاریخ آل کرت نامیده است .

تاریخ نامة هرات به این سبب که در بارة حوادث زمان مؤلف و مستند به اطلاعات شخصی یا گزارش راویان و شاهدان عینی است (برای نمونه رجوع کنید به ص 44ـ45،380ـ382، 385) و نیز به جهت برخی تفاصیل منحصر به فرد (برای نمونه رجوع کنید به ص 461 به بعد)، سند گرانبهایی از تاریخ هرات در سدة هفتم و اوایل سدة هشتم و دوران فرمانروایی آل کرت است . افزون بر این ، سیفی هروی در بارة وقایع پیش از دورة خود از منابعی استفاده کرده که اکنون در دست نیستند، از جمله از تاریخ نامة هرات ( تاریخ هرات ) تألیف ابونصر عبدالرحمان بن عبدالجبار فامی ، بویژه از مطالب آن در بارة هرات پیش از اسلام (رجوع کنید به ص 25ـ26، قس ص 142) و نیز از مثنوی تاریخی کرت نامة خطیب فوشنجی / بوشنجی معروف به ربیعی ، که به سبک شاهنامة فردوسی و در شرح وقایع دوران فرمانروایی خاندان کرت در هرات تا 702 بوده است (رجوع کنید به سیفی هروی ، ص 391ـ392، 448ـ449، مقدمة صدیقی ، ص 7). سیفی هروی در قسمت ظهور مغولان و حملة آنان به هرات و کشتار در شهرهای خراسان ، اطلاعات خود را از منابعی همچون تاریخ ( طبقات ناصری ) تألیف منهاج سراج (رجوع کنید به سیفی هروی ، ص 70، 73)، تاریخ جهانگشای علاءالدین عطاملک جوینی (رجوع کنید به همان ، ص 58) و تاریخ غازانی (جلد اول جامع التواریخ ) رشیدالدین فضل اللّه (رجوع کنید به همان ، ص 101، 304) گرد آورده است . از دیگر منابع وی تاریخ خراسان (رجوع کنید به همان ، ص 63) و اخلاق خانی (رجوع کنید به همان ، ص 95) بوده است . احتمالاً سیفی به اجازة غیاث الدین به اسناد و مدارک دولتی دسترسی داشته ، زیرا متن برخی از این اسناد را به طور کامل نقل کرده است (همان ، مقدمة صدیقی ، ص 13).

سیفی در تاریخ نگاری ، وقایع را پیوسته و بتفصیل شرح داده و درخور گنجایش کتاب علل حوادث را بیان کرده است . وی ، به گفتة خودش ، به انگیزة حقیقت جویی به این مهم دست زده و ازینرو شخصیتهای تاریخی و روایات مورخان را نقد و بررسی کرده است (رجوع کنید به ص 7ـ 8، مقدمة صدیقی ، ص 12ـ).

تاریخ نامة هرات از جنبة ادبی نیز شایان توجه است . نثر سیفی شیوا و روان است ، و گاه آمیخته با قصاید و قطعاتی از خود وی . او به مناسبت مقام ، از آیات قرآن و احادیث و اشعار فارسی و عربی استشهاد کرده است (سیفی هروی ، مقدمة صدیقی ، ص 12ـ13). افزون بر این ، تاریخ نامة هرات به جهت اشتمال بر یادکرد یا شرح حال برخی از شعرا و علما و اولیا درخور توجه است (همان ، مقدمة صدیقی ، ص 18، 23).

تاریخ نامة هرات از منابع مورخانی همچون حافظ ابرو (رجوع کنید به ذیل جامع التواریخ ، ص 18ـ 39؛
قس سیفی هروی ، ص 461ـ 542)، اسفزاری (ج 1، ص 228ـ229، ج 2، ص 56)، عبدالرزاق سمرقندی در مطلع سعدین ، میرخواند در روضة الصفا ، و خواندمیر در حبیب السیر بوده است (سیفی هروی ، مقدمة صدیقی ، ص 22ـ23). این کتاب در 1322 ش / 1943 از روی نسخة کتابخانة شاهنشاهی بوهار کلکته به کوشش محمدزبیر صدیقی در کلکته به چاپ رسیده است .

سیفی هروی کتابهای دیگری مقدّم بر تاریخ نامة هرات نوشته است که اکنون در دست نیستند، از جمله مثنوی سام نامه که سیفی آن را، در بیش از بیست هزار بیت و به سبک شاهنامة فردوسی ، در شرح دلاوریهای جمال الدین محمدسام ، سردار فخرالدین کرت ، سرود. محمدسام با دانشمند بهادر و پسرش ، بوجای ، که هرات را محاصره کرده بودند، مبارزه کرد. پس از آنکه بوجای در 706 هرات را فتح کرد، سیفی را تأدیب و توبیخ ، و به مرگ محکوم کرد، اما بعداً او را عفو نمود (سیفی هروی ، ص 539، مقدمة صدیقی ، ص 9ـ10). کتاب دیگر سیفی مجموعة غیاثی است در علم اخلاق ، که آن را به نام غیاث الدین کرت موشّح ساخته است (رجوع کنید به سیفی هروی ، ص 3ـ6، مقدمة صدیقی ، ص 11).


منابع :
(1) معین الدین محمد اسفزاری ، روضات الجنّات فی اوصاف مدینة هرات ، چاپ محمدکاظم امام ، تهران 1338ـ1339ش ؛
(2) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، ذیل جامع التّواریخ رشیدی ، چاپ خانبابا بیانی ، تهران 1317ش ؛
(3) همو، مجمع التواریخ السلطانیة ، نسخة خطی کتابخانة ملک ، ش 4163؛
سیف بن محمد سیفی هروی ، تاریخ نامة هراة ، چاپ محمدزبیر صدیقی ، کلکته 1362/1943، چاپ افست تهران 1352ش .

/ علیرضا علاءالدینی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3140
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست